Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

Numer poświęcony jest przede wszystkim prezentacji projektu „Atlas Literatury Zagłady”, nad którym pracuje grupa badaczy z Instytutu Badań Literackich i Uniwersytetu Łódzkiego: „Projekt opiera się na uważnej lekturze i dogłębnej interpretacji świadectw związanych z gettami w Warszawie i Łodzi oraz mapowaniu topograficznie obu miast”. Reguły rządzące światem Zagłady doprowadziły do wytworzenia odrębnych prze­strzeni niepokrywających się ze sobą niemal zupełnie. Przestrzeń dostępna dla Ży­dów stała się – by użyć sformułowania Jerzego Jedlickiego – światem wyłączonym – zamieszkanym przez byty, którym odmawiano nie tylko prawa do życia, lecz także prawa do nazywania się ludźmi. Do przestrzeni tej należały zarówno miejsca realne, między innymi getto, kryjówki po „stronie aryjskiej” – w ogóle „strona aryjska”, w tej jej części, po której poruszali się ukrywający się Żydzi: z ulicami miast, gospodarstwami wiejskimi, lasem – jak i sfera symboliczna, zasiedlona przez ludzi-duchy, zajmujących miejsce w przestrzeni, a zarazem niewidzialnych. Pytanie, „jak człowiek jest” w prze­strzeni, w kontekście doświadczenia Zagłady nabiera więc zupełnie nowych sensów. Przestrzeń, nawet ta bezpośrednio doświadczana, przestaje być udomowioną okolicą, stając się źródłem ciągłego zagrożenia. Samo bycie staje się problematyczne, źle wi­dziane i niebezpieczne. Negatywność doświadczenia Zagłady ma zatem odniesienia do kategorii przestrzeni, która również nabiera cech negatywnych. Domowość i swojskość obracają się w swoje przeciwieństwa. Z procesem tym mamy do czynienia w wielu opisach żydowskich losów – ucieczek z miejsc znanych, tułaczki po miejscach obcych i (często) powrotów do rodzinnych okolic – ale na innych już prawach: ludzi-duchów, niewidzialnych, ukrywających się przed spojrzeniem innego. To zaś prowadzi nas do rozważań o tej części topografii Zagłady, jaką jest swego rodzaju mapa miejsc ukrycia, wszelkiego rodzaju schronień, tych udzielanych Żydom przez aryjskich sąsiadów i tych wynajdywanych dla siebie przez Żydów samodzielnie. W literaturze Zagłady wiele jest takich opisów, składających się na swoiste „mapy mentalne”.

Ze Wstępu Doroty Krawczyńskiej