Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

Powieść Cnotliwi powstała w 1869 roku, ukończona została jesienią tego roku. Autograf się nie zachował. Pierwodruk prasowy z 1871 roku został ogłoszony w warszawskiej „Gazecie Polskiej”.

Orzeszkowa od początku pracy twórczej konsekwentnie próbuje moralizować i diagnozować obłudę, kołtuństwo i bigoterię środowisk salonowych małomiasteczkowej socjety. Szuka chwytów retorycznej i parabolicznej reprezentacji z odwołaniami do wplatanej opowieści z kręgu kultury japońsko-chińskiej. Działa tak, żeby w konwencji ezopowego ukrywania rzeczywistych działań pokazywać, jaka jest prawdziwa moralność ludzi żyjących na pokaz, maskujących się zachowaniami przybranymi na użytek cudzych oczu. Wszystko to ma na celu wskazywanie podobieństw realnych postaci małomiasteczkowej wspólnoty do figur przywołanej paraboli (uniwersalizującej naganne cechy zachowania), podobieństw stylu życia, sposobu prezentowania się na scenie miejskiego teatru, wyglądu i języka bohaterów, także ich wyborów, a przede wszystkim mechanizmów, jakie rządzą ich zachowaniem. Dlatego Krasicki jako mistrz podwójnego kodowania sensów, bajkopisarz i satyryk piętnujący niemoralność i fałsz, obnażający tragizm ludzkich postaw staje się w tej powieści ukrytą figurą dialogu. Tyle że Orzeszkowa artystycznie Cnotliwymi nie dorasta do autora Bajek nowych. Ale przemyślana i spójna strategia, żeby od początku ukrywać ślady ironii, dystansu i rozpadu konstruowanego świata, jest zdumiewająca i świadczy o inteligencji pisarki terminującej w warsztacie epickości z tezą.

Z opracowania i noty edytorskiej Dawida Marii Osińskiego