Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Cóż dzieje się z mediewistyką we współczesnym świecie? Na początek – parę zestawień liczbowych. Istnieje, działa i rozwija się dynamicznie ponad 100 wyspecjalizowanych ośrodków badań nad średniowieczem, w tym co najmniej 11 o zasięgu międzynarodowym (m.in. w Leeds, Spoleto, Florencji, Paryżu, Oksfordzie). Na Starym Kontynencie można doliczyć się ok. 70 centrów badawczych, przeważnie na Zachodzie (zwłaszcza we Francji, w Wielkiej Brytanii, w Niemczech), ale też w środku Europy (w Polsce, w Czechach, na Węgrzech). Za swoisty fenomen trzeba uznać żywiołowe i, jak się zdaje, wciąż rosnące w Stanach Zjednoczonych zainteresowanie europejską kulturą wieków średnich; szeroko zakrojone badania mediewistyczne prowadzą tu liczne uniwersytety (m.in. Harvard University, New York University, University of Houston, Yale University), a Kalamazoo cieszy się szczególną renomą jako miejsce corocznych spotkań mediewistów z całego świata. [...]
    Pozostawiając tu poza zasięgiem rozważań analizę przyczyn tak żywiołowego zainteresowania współczesnej humanistyki źródłami europejskiej kultury, zwróćmy jedynie uwagę na widoczne „gołym okiem” zacieranie granic między poszczególnymi dyscyplinami badawczymi: historią, historią sztuki, muzyki czy literatury. Interdyscyplinarność wydaje się tendencją dominującą; gwarantuje ona szeroki i pełny ogląd całości kultury mediae aetatis oraz mechanizmów generujących jej wewnętrzne przekształcenia w ciągu wieków.[...]
    Czy musi to zarazem oznaczać zmierzch studiów specjalistycznych i prowadzić do zagubienia treści poznawczych oraz metod naukowych właściwych różnym dyscyplinom? Zapewne nie musi i nie oznacza; przeciwnie: badania specjalistyczne wzajemnie się wspierające i wzbogacające metodycznie gwarantują poprawność wszelkim twierdzeniom dotyczącym kultury jako całości.
    Mediewistyka literacka może zatem, a nawet powinna pielęgnować swą tożsamość, bacząc tylko, aby szacunek dla tradycji nie przerodził się w brak wrażliwości na rodzące się i wciąż rozwijające kierunki myślenia, a także – na nowe techniki pracy ułatwiane przez elektroniczne środki pozyskiwania informacji; rewolucja wywołana przez te ostatnie daje się porównać chyba tylko z konsekwencjami (dla całej kultury światowej) wynalazku Jana Gutenberga. Realnym przejawem poczucia wspólnoty literaturoznawców polskich stała się zorganizowana przez Pracownię Literatury Średniowiecznej w Instytucie Badań Literackich PAN w Warszawie ogólnopolska konferencja Mediewistyka literacka w Polsce (22-23 października 2001 r.), podczas której zaprezentowano większość zebranych w tym tomie prac. Zrodziła się wówczas – szybko wcielona w życie – idea stworzenia płaszczyzny stałych, roboczych kontaktów naukowych. [...]
    Nowe podejście do zagadnień historycznoliterackich można zaobserwować nie tylko w Polsce, o czym przekonują nas "próby zbliżenia" (zapożyczam to określenie od prof. Piotra Salwy) podjęte przez znawców literatury włoskiej, francuskiej, niemiecko- i anglojęzycznej. Badacze ci pokazują, w jaki sposób współczesna mediewistyka literacka kultywując z dawna uprawiane obszary (edytorstwo, hermeneutykę dzieła, badanie twórczości autora, genologię, studia nad treścią świadomości teoretycznej) stale poszerza swe granice, wzbogacając repertuar pytań np. o formy i mechanizmy komunikacji społecznej, ustność/piśmienność przekazu słownego czy też o mediewalizm nowożytnego piśmiennictwa. Widzimy jednocześnie do jakiego stopnia potrafi ona podporządkować idei naukowej użyteczności najnowsze środki elektronicznego przekazu; wydaje się, że możliwości wykorzystania techniki do badań humanistycznych nie jesteśmy jeszcze w stanie wyobrazić sobie do końca.
    W Polsce mediewistyka literacka posiada piękną tradycję, zapoczątkowaną w XIX wieku, znaczoną nazwiskami wielkich filologów: Aleksandra Brücknera (1856-1939), Jana Łosia (1860-1928), Edwarda Porębowicza (1862-1937), Ryszarda Gansińca (1888-1958), Stefana Vrtel-Wierczyńskiego (1888-1963), Witolda Taszyckiego (1898-1979), Mariana Plezi (1917-1996), Henryka Kowalewicza (1925-1981), Jerzego Woronczaka (1923-2003) i nieprzerwanie kontynuowaną. Opisał to wszystko [...] nieoceniony erudyta i znawca naukowej przeszłości prof. Jerzy Starnawski. Z dokonanego przezeń przeglądu wynika jasno, że mamy pokaźny dorobek w dziedzinie edycji tekstów (chociaż z wciąż brakuje korpusu średniowiecznej literatury), może nieco mniejszy w sferze szczegółowych badań, a zwłaszcza w zakresie analizy i interpretacji dzieł bądź gatunków literackich. Dysponujemy natomiast ujęciami syntetycznymi, przynoszącymi całościowy obraz epoki literackiej, podsuwającymi różne koncepcje jej wewnętrznej chronologizacji oraz pomagającymi wyodrębnić (stopniowo zanikający u schyłku XV i w pierwszej połowie XVI wieku) nurt średniowiecznego piśmiennictwa, wypieranego z wolna przez twórczość reprezentującą formację umysłową renesansowego humanizmu. Ambicją ostatnich syntez stało się odczytanie i dokonanie nowej interpretacji ważniejszych dzieł polskiego średniowiecza, rozpatrywanych na tle tradycji europejskiej. Z ujęć tych wyłoniła się teza o przemożnym wpływie chrześcijaństwa oraz wzorów literackich łacińskiej Europy na formowanie się początków naszej literatury narodowej; wyprzedziło to o kilka stuleci zwrot ku starożytności grecko-rzymskiej. Niemal symboliczne znaczenie można przypisać faktowi zainicjowania literatury w Polsce w XI w. przez rodzimą twórczynię, Gertrudę, której dzieło nawiązywało bezpośrednio do tradycji łacińskich modlitewników zachodnich (libelli precum). Budowanie syntezy epoki średniowiecza w Polsce – dalekie od zakończenia – jest procesem; powinno w nim na swój sposób uczestniczyć każde wstępujące pokolenie badaczy.
    Rozległy obszar rozpościerający się między filologicznym studium pojedynczego tekstu a całościową wizją epoki literackiej, penetrowany już od lat na rozmaite sposoby, jest stopniowo zagospodarowywany także przez młodszych uczonych. Wielokierunkowość zainteresowań i zróżnicowanie metodyczne aktualnie powstających prac [...] decydują o swoistym klimacie nowej mediewistyki literackiej w naszym kraju. [...]
    Szacunek dla tradycji filologicznej oraz umiejętność korzystania z jej osiągnięć, a także – doskonała orientacja w stanie nauki światowej, zdają się tworzyć podstawę podzielanego przez większość badaczy przekonania o niezbędności podjęcia i wykonania (a niekiedy tylko ukończenia) fundamentalnych prac warunkujących dalszy rozwój mediewistyki literackiej w Polsce. Powinna być dokonana gruntowna penetracja źródeł rękopiśmiennych, a rejestr kodeksów (w przyszłości także ich zawartości) winien być ogólnie dostępny. Niezbędne jest wydanie (na nowo, w pełni i z możliwie doskonałym aparatem krytycznym) korpusu dzieł literackich: poezji w języku polskim (zob. artykuł W. Wydry), poezji łacińskiej (zob. artykuł M. Mejora), prozy polskiej i łacińskiej. [...]
    Za ważne zadanie można uznać tworzenie kompendiów encyklopedycznych (prozopograficznych, gatunkowych, tematycznych i in.). Niezbędne są informatory bibliograficzne, zaspakajające głód wiedzy o bieżących publikacjach, także (a może zwłaszcza) o artykułach rozsianych w czasopismach i księgach zbiorowych.
    Wspomniane tu, ale przecież i inne (może jeszcze nie uświadamiane) zadania wyrastające przed badaczami literatury polskiego średniowiecza otwierają rozległą paletę potrzeb, w której może odnaleźć swoje miejsce każdy, kogo pasjonuje kultura przeszłości. Rzut oka na stan światowej mediewistyki utwierdza w przekonaniu, że taka pasja nie jest osobliwością, lecz może być uznana za naturalny składnik kulturowej świadomości współczesnego człowieka, pragnącego ocalić od zapomnienia świat, który stał się zalążkiem i glebą późniejszego rozwoju duchowego Europy.
                                                                                                                         (ze Słowa wstępnego)

SPIS TREŚCI
TERESA MICHAŁOWSKA, Słowo wstępne
*
JERZY STARNAWSKI, Tradycje polskiej mediewistyki literackiej (przegląd badań)

MEDIEWISTYKA NA ŚWIECIE
ROMAN MAZURKIEWICZ, Mediewistyka literacka w internecie
PIOTR SALWA, Włoska mediewistyka literacka – próba zbliżenia
ANDRZEJ DĄBRÓWKA, Nowe badania literackie w mediewistyce anglistycznej i germanistycznej
AGATA SOBCZYK, Nowe spojrzenia na literaturę francuską końca średniowiecza
EWA DOROTA ŻÓŁKIEWSKA, Najnowsza kompletna edycja starofrancuskich fabliaux
ANDRZEJ WICHER, Wcielenie Meluzyny w literaturze średniowiecznej Anglii

STUDIA LITTERARIA W POLSCE
MIECZYSŁAW MEJOR, Wstępny projekt edycji poezji łacińskiej w Polsce XII-XV wieku
WIESŁAW WYDRA, Założenia i trudności edytora polskiej poezji średniowiecznej
ALBERT GORZKOWSKI, „Tacent, laudant”. Retoryka milczenia w traktacie Albertana z Brescii „Ars loquendi et tacendi”
TERESA MICHAŁOWSKA, „Vocabularium” teoretycznoliterackie w Polsce średniowiecznej („Integumentum”)
RAFAŁ WÓJCIK, „Opusculum de arte memorativa” Jana Szklarka. O mnemotechnicznym przygotowaniu kazania o św. Stanisławie
*
ANDRZEJ DĄBRÓWKA, Trwanie „onego” czasu. Anamneza w średniowiecznych przedstawieniach dramatycznych
PAWEŁ STĘPIEŃ, „Kazanie na dzień św. Katarzyny” a tradycja wykładu „Pieśni nad pieśniami”
DOROTA GACKA, Korzenie średniowiecznej metaforyki męczeństwa
MAŁGORZATA ELŻANOWSKA, Pieśni bernardyńskie z Kancjonałów: Puławskiego i Kórnickiego
ROBERT URBAŃSKI, Barbarzyńcy w "Dialogach" i "Listach" Grzegorza Wielkiego