Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    4 maja 2005 roku minęła pięćsetna rocznica śmierci bł. Władysława z Gielniowa, jednej z najznakomitszych postaci pierwszego półwiecza istnienia w Polsce zakonu franciszkanów obserwantów zwanych u nas bernardynami, wybitnego duszpasterza, kaznodziei i poety, twórcy polskich i łacińskich pieśni religijnych, modlitw, wierszy okolicznościowych i dydaktycznych.
      Władysław urodził się około 1440 roku w Gielniowie, niewielkim miasteczku koło Opoczna (w dzisiejszej diecezji radomskiej), jako syn Piotra, zapewne mieszczanina. Nauki pobierał najpierw w miejscowej szkole parafialnej, a później w Krakowie. Do zakonu bernardynów wstąpił prawdopodobnie w roku 1461, gdyż 1 sierpnia 1462 roku, po odbyciu rocznego nowicjatu, złożył śluby zakonne i przyjął imię Władysław (Ladislaus). Miało to miejsce zapewne w konwencie krakowskim, choć w grę mógł wchodzić także warszawski klasztor berrnardynów. Nie zachowały się żadne źródła na temat życia i działalności Władysława w następnym ćwierćwieczu. Można jedynie przypuszczać, że po ukończeniu studium zakonnego otrzymał święcenia kapłańskie (zapewne pomiędzy 1464 a 1466 rokiem), po których podjął działalność duszpasterską i kaznodziejską. Nie wiadomo jednak w których konwentach przebywał przez kolejne 20 lat i jakie funkcje w tym czasie sprawował. Imię Władysława pojawia się dopiero w kronice Jana z Komorowa w związku z objęciem przez niego 29 września 1487 roku urzędu wikariusza polskiej prowincji bernardynów. Urząd ten pełnił przez trzy lata, do roku 1490. Zarówno powierzenie mu tak zaszczytnej godności, jak udokumentowana w późniejszych źródłach sława kaznodziejska dowodzą, że już wcześniej musiał odgrywać w zakonie niepoślednią rolę i cieszyć się wielkim poważaniem współbraci. Możliwe, że w chwili wyboru na urząd wikariusza Władysław był kustoszem konwentu w Krakowie. Tutaj też w latach 1486–1487 brał udział w pracach komisji przygotowującej proces beatyfikacyjny bł. Szymona z Lipnicy (zm. 1482), a później występował jako świadek zeznający w sprawie łask i cudów dokonanych za jego wstawiennictwem. Jako wikariusz uczestniczył w opracowaniu nowych statutów prowincjalnych, zatwierdzonych na kapitule krakowskiej w roku 1488 przez wizytatora generalnego Ludwika de la Turre, a później przez kapituły generalne w Urbino (1490) i w Mediolanie (1498), w których Władysław brał udział jako delegat prowincji polskiej. W roku 1496 na kapitule w Opatowie ponownie wybrano go na urząd wikariusza prowincji polskiej; sprawował go przez kolejne trzy lata, do roku 1499. Nie wiadomo dokładnie gdzie przebywał później. W 1504 roku uczestniczył w kapitule prowincjalnej w Krakowie, na której powierzono mu funkcję gwardiana konwentu Św. Anny w Warszawie. Tutaj właśnie, wygłaszając kazanie pasyjne w Wielki Piątek (21 marca 1405 r.) nagle zaniemógł; zmarł kilka tygodni później, 4 maja 1505 roku. Pochowano go w grobie wykopanym pod posadzką chóru zakonnego w kościele Św. Anny.
    Zadaniem jeszcze trudniejszym aniżeli odtworzenie biografii Władysława z Gielniowa na podstawie szczątkowo zachowanych źródeł, okazało się zebranie i atrybucja rozproszonej po rękopisach jego literackiej spuścizny. To, że dzisiaj możemy uważać go za autora blisko dwudziestu utworów łacińskich i polskich jest w decydującej mierze zasługą Henryka Kowalewicza oraz kontynuującego jego prace Wiesława Wydry. [...]
Zbiór niniejszy, przygotowany z okazji pięćsetletniej rocznicy „narodzin dla nieba” bł. Władysława z Gielniowa, dokumentuje główne kierunki i rezultaty najnowszych studiów nad jego duchową i literacką spuścizną. Tytuł książki – „Cantando cum Citharista" – jest cytatem z autobiograficznego wiersza Władysława, napisanego z okazji złożenia przez niego ślubów zakonnych w uroczystość św. Piotra w Okowach, 1 sierpnia 1462 roku. „Grates reddo Deo, cantando cum Citharista” – „Składam Bogu dzięki, śpiewając wraz z lutnistą” – a więc z królem Dawidem, którego modlitwa z psalmu 115 przytoczona została w następnym wersie. Słowa tego młodzieńczego wiersza stały się w istocie dewizą duszpasterskiej posługi Władysława: głoszenia chwały Boga w kazaniach, modlitwach i pieśniach. I to nie tylko w języku Wulgaty, ale i w mowie ojczystej.
    Chyba nie całkiem przypadkowo tak się złożyło, że autorzy zgromadzonych tutaj tekstów reprezentują trzy ośrodki naukowe: Kraków, Warszawę i Poznań. Są to bowiem miejsca, w których powstały najstarsze w Polsce klasztory bernardyńskie (Kraków 1453, Warszawa 1454, Poznań 1457) i w których badania nad historią i duchowością zakonu bernardyńskiego mają najdłuższą tradycję. Ważne jest również to, że nasi autorzy reprezentują rozmaite dyscypliny naukowe: historię Kościoła, historię sztuki, historię literatury, językoznawstwo, latynistykę, muzykologię, edytorstwo dawnych tekstów. Można zatem żywić nadzieję, że naszkicowany tu konterfekt Władysława z Gielniowa nie okaże się wizerunkiem monochromatycznym i jednowymiarowym.
    W pierwszej części książki zgromadziliśmy studia dotyczące twórczości poetyckiej Gielniowczyka, jej tradycji, kontekstów religijnych i literackich, zagadnień warsztatowych oraz późniejszej recepcji. Z tym ostatnim zagadnieniem wiąże się zwłaszcza otwierająca zbiór próba weryfikacji zadawnionego przeświadczenia, jakoby bernardyński poeta był zarazem twórcą muzyki do niektórych swych pieśni (Wiesław Wydra). W nurcie interpretacji sytuują się autorskie lektury trzech utworów Gielniowczyka szerzej dotychczas nie komentowanych: Jasne Krystowo oblicze... (Paweł Stępień), Jesu, zbawicielu ludzski... (Roman Mazurkiewicz) oraz Ad Cantica canticorum... (Rafał Wójcik). Kolejne studia poświęcone zostały analizie twórczości łacińskiej Władysława z Gielniowa pod kątem cech formalnych i warsztatowych (Roman Maria Zawadzki), systemu składniowo-retorycznego, wersyfikacyjnego i interpunkcyjnego (Bogdan Hojdis, Jan Godyń, Maciej Eder), wreszcie problemom filologiczno-tekstologiczym związanym z krytyczną edycją rękopiśmiennych przekazów utworów Gielniowczyka (Wacław Twardzik). Druga część zbioru gromadzi prace szkicujące historyczno-religijne tło konterfektu bł. Władysława z Gielniowa: zarys dziejów jego kultu (Wiesław Murawiec), przejawiającego się m.in. w powstawaniu i rozwoju przedstawień ikonograficznych (Katarzyna Krzak), charakterystykę narzędzi religijnej edukacji wiernych w praktyce duszpasterskiej bernardynów (Alicja Szulc) oraz tradycji twórczości muzycznej w klasztorach bernardyńskich (Andrzej Jazdon). [...]

                                                                                    * * *
    Wiele ze wspomnianych tu postulatów i sugestii badawczych sformułowała podczas konferencji naukowej poświęconej Władysławowi z Gielniowa w 2005 roku Profesor Teresa Michałowska, pomysłodawczyni i promotorka „Spotkań Mediewistycznych”, w ramach których odbyła się wspomniana konferencja. Trudne do przecenienia zasługi Profesor Michałowskiej dla rozwoju polskiej mediewistyki literackiej są powszechnie znane; dotyczą one także promocji twórczości Gielniowczyka i jego „kręgu poetyckiego”. Świadomi, iż zbiór niniejszy jest nader skromnym wyrazem naszego dla Niej uznania i wdzięczności, ośmielamy się dedykować go Pani Profesor na pięćdziesięciolecie Jej pracy naukowej.

                                                                                            (ze Słowa wstępnego)

SPIS TREŚCI

    ROMAN MAZURKIEWICZ, Słowo wstępne
    WIESŁAW WYDRA, Czy Władysław z Gielniowa był kompozytorem?
    PAWEŁ STĘPIEŃ, Kilka uwag o pieśni Władysława z Gielniowa „Jasne Krystowo oblicze...”
    ROMAN MAZURKIEWICZ, Sacrum septenarium. O pieśni Władysława z Gielniowa „Jesu, zbawicielu ludzski...”
    RAFAŁ WÓJCIK, Władysława z Gielniowa komentarz do „Pieśni nad pieśniami”
    ROMAN MARIA ZAWADZKI, W kręgu poetyckich i warsztatowych inspiracji niektórych utworów łacińskich Władysława z Gielniowa
    BOGDAN HOJDIS, Kilka uwag literaturoznawcy o polskich wierszach Władysława z Gielniowa
    WACŁAW TWARDZIK, Uwagi tekstologa skreślone z nadzieją na ponowną edycję utworów polskich Władysława z Gielniowa
    JAN GODYŃ, Retoryka i interpunkcja w pięciu polskich pieśniach Władysława z Gielniowa – studium tekstologiczne
    MACIEJ EDER, Uwagi o rytmice pieśni „Jezusa Judasz przedał...” Władysława z Gielniowa – problem akcentu wyrazowego
    WIESŁAW FRANCISZEK MURAWIEC OFM, Rozwój kultu bł. Władysława z Gielniowa w latach 1505–1750
    KATARZYNA KRZAK-WEISS, Ikonografia bł. Władysława z Gielniowa
    ALICJA SZULC, „Sermone et cantico”. O instrumentach religijnej dydaktyki bernardynów w średniowieczu
    ANDRZEJ JAZDON, Muzyka w klasztorach bernardyńskich (próba opisu)