T. XIX (LXXV). Małgorzata Trębska, Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genologia, obrzęd, źródła, Warszawa 2008

   Staropolskie oratorstwo weselne to ogromna część dziedzictwa polskiej wymowy, ale także jeden z najważniejszych składników staropolskiej obyczajowości szlacheckiej. Winno być postrzegane zatem również jako element swoistego kodu, charakterystycznego dla określonej warstwy społecznej i pozwalającego się z nią identyfikować poszczególnym jej członkom. Znajomość obrzędu i uzusu oratorskiego oraz umiejętność skomponowania odpowiedniej pod względem inwencyjnym, dyspozycyjnym i elokucyjnym oracji była „podstawą dobrego wychowania” szlacheckiego.
    Obrzędowość pogrzebowa została już uznana przez badaczy za moment „szczególnej kondensacji semantycznej”, analogicznie należy więc traktować również obyczaj weselny wraz z przynależnym mu inwentarzem krasomówczym. Nadal jednak w pewnym stopniu pokutuje przeświadczenie o niskiej wartości staropolskiej wymowy epitalamijnej, będące skutkiem XIX-wiecznych uprzedzeń. Mimo iż w istocie nietrudno, wzorem dawnych uczonych, zarzucić staropolskim mówcom schematyzm, rozwlekłość i nadmierny panegiryzm, jednak ponowne odczytanie zachowanych tekstów mów weselnych we właściwym im kontekście obrzędowym, rzutowanie ich na cały precyzyjnie odtworzony i szczegółowo opisany skomplikowany proces przebiegający na linii od konkurów do przenosin, uchwycenie ich w całokształcie dynamicznego i elastycznego obyczaju oraz ujęcie jako złożonego zjawiska kulturowego, czyni je niezwykle ciekawym przedmiotem obserwacji.
     Autorka skupiła się w niniejszej pracy na pochodzących z XVII wieku i początku wieku XVIII szlacheckich oracjach weselnych tworzonych w języku polskim, uwzględniając ich aspekt kulturowy, genologiczny i retoryczny. Według tego potrójnego porządku zbudowane są także poszczególne rozdziały pierwszej części opracowania, zatytułowanej Gatunki i obrzęd. Mowy weselne w obrzędowości staropolskiej. Opisy i wnikliwe analizy mów poszczególnych gatunków poprzedzają wyczerpujące wstępy historyczno-kulturowe z obszernymi cytacjami ze źródeł pamiętnikarskich epoki. Dają one dokładne pojęcie o przebiegu poszczególnych staropolskich obrzędów i zwyczajów weselnych od momentu podjęcia starań o rękę panny do zakończenia uroczystości przenosin. Nierozerwalny związek z daną czynnością symboliczną (ofiarowanie pierścienia czy marcepanu etc.) warunkował bowiem formalny i treściowy kształt oracji. Inaczej komponowano oracje wygłaszane przy oddawaniu pierścienia zaręczynowego, inaczej przy oddawaniu marcepanów w noc pokładzin. „Okolicznością” jest tu zatem już nie samo wesele, ale każda czynność obrzędowa, z której wynika funkcja towarzyszących jej oracji – zazwyczaj dwóch, tworzących dialogowy zespół tematyczny, np. oddawanie i dziękowanie.
     Podział genologiczny przyjęty w niniejszej pracy odpowiada więc podziałom na poszczególne czynności. Gatunek wyznaczany jest przez okoliczność szczegółową, wynikający z niej temat i topikę. Autorka wyodrębniła następujące gatunki mów weselnych: prośba o pannę, odpowiedź ojca lub opiekuna pozytywna, negatywna bądź odroczenie decyzji, dziękowanie za obietnicę panny, dziękowanie za odmowę, oddawanie pierścienia, dziękowanie za pierścień, oddawanie wieńca i dziękowanie za wieniec, witanie przyjeżdżającego pana młodego w polu (gdy reprezentant gospodarza wyjeżdżał kawalerowi na spotkanie), odpowiedź na to powitanie, witanie pana młodego przez gospodarza, odpowiedź na to powitanie, prośba o pannę przed ślubem, odpowiedź na prośbę o pannę przed ślubem, dziękowanie gościom za przybycie do kościoła, błogosławieństwo, oddawanie panny, dziękowanie za pannę, gratulacje nowożeńcom, dziękowanie za uczciwe wychowanie, odpowiedź na to dziękowanie, oddawanie upominków i dziękowanie za nie, witanie panny na przenosinach itd.
     W drugiej części książki zatytułowanej Teksty drukowane i rękopiśmienne, badaczka przedstawia szczegółowo wyniki badań nad kompendiami i wzornikami oratorskimi, najpierw drukowanymi, dalej rękopiśmiennymi. Wśród przytaczanych druków wymienić należy przede wszystkim: Kasjana Kaliksta Sakowicza Przedmowy aktom weselnym i pogrzebnym służące (Jarosław 1626), Antoniego Wosińskiego Przemowy weselne i pogrzebne (Kraków 1625), bijącą rekordy popularności i wielokrotnie wznawianą Spiżarnię aktów rozmaitych Marcina Filipowskiego (Kraków 1632), Kazimierza Jana Wojsznarowicza Oratora politycznego (Kraków 1648), Jakuba Boczyłowicza Wymownego polityka (1674), Jana Stefana Pisarskiego Mówcę polskiego (Kalisz 1676), Swadę hymeneuszową Jana Ostrowskiego-Daneykowicza (Lublin 1645) oraz Samuela Wysockiego Orator Polonus (Warszawa 1740) .
     Autorka wprowadza tu ważne rozróżnienie tekstów mów traktowanych jako źródła na wzory retoryczne i mowy historyczne. Istotne, że rozróżnienie to już zostało przyjęte przez część badaczy staropolskiego oratorstwa.
    W przedstawionych w książce analizach autorka oparła się w dużej mierze na rękopiśmiennym materiale źródłowym. Jej kwerenda objęła zbiory manuskryptów następujących bibliotek: Biblioteki Narodowej w Warszawie (BN), w tym należące do niej zbiory Biblioteki Ordynacji Zamojskiej (BOZ), Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (BUW), Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie (BCz), Muzeum Narodowego w Krakowie (MNK), Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (BOss) oraz Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk (BK). W niniejszej pracy wykorzystano w cytacjach tylko część zebranego materiału źródłowego (z blisko 2,5 tysiąca zarejestrowanych odpisów). Przywoływane tu teksty pochodzą z ponad siedemdziesięciu kodeksów i ośmiu drukowanych kompendiów oratorskich.
     Książka Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genologia, obrzęd, źródła jest najobszerniejszym i najbardziej wyczerpującym z dotychczas powstałych opracowaniem tego zagadnienia.