Na mapie literatury dawnej proza wiedzie żywot nie do końca sformalizowany przede wszystkim dlatego, że retoryka nie obejmowała i nie porządkowała tych wszystkich rodzajów pisarskich, które wymykały się prawidłom mowy wiązanej. Dialogi, listy, kazania, okolicznościowe oracje, biografie panegiryczne, historiografia czy traktaty (etyczne, poetyckie, retoryczne...) są jeszcze w najlepszej sytuacji, gdyż kontynuują najświetniejsze tradycje antyku, wpisują się w programy imitacji stylów potwierdzanych największymi autorytetami, a teoria wymowy ogarnia je swoim namysłem – należą do dziedziny sztuki. Ale co zrobić z amorficznym żywiołem piśmiennictwa ulotnego czy użytkowego, z rodzącą się produkcją gazetową, z medytacjami religijnymi, ćwiczeniami i instruktarzami duchownymi, narracjami diariuszy itd.?
Nikt w dziejach literatury dawnej żadnych apologii prozy nie układał, boskiej proweniencji jej nie przypisywał ani nie wspominał o dobroczynnym wpływie na cywilizację – z punktu widzenia swej rangi w świadomości twórców była ona bez wątpienia dużo młodszą siostrą poezji. Dynamiczna ewolucja i rosnąca popularność nieklasycznych i nieoficjalnych gatunków piśmiennictwa sytuującego się najczęściej zupełnie poza orbitą kategorii belles lettres sprawiła jednak, że przeoczana i przemilczana – zrobiła przecież oszałamiającą karierę. Fakt, że staropolska twórczość prozatorska jawi się na razie jako fenomen możliwy do efektywnego opisu przede wszystkim na drodze mikroobserwacji, niejako w rozproszeniu, jest na pewno jakąś pozostałością akomodacji badawczego oka, nawykłego do „lunety retorycznej”. Ale towarzyszące poszczególnym analizom dążenie do ich konfrontacji i do odkrywania wewnętrznych mechanizmów w sferze postrzeganej już jako całość – to podejście, które daje nadzieję na przyszłą konstruktywną i dojrzałą syntezę.
Intencja uchwycenia możliwie najszerszego spektrum zjawiska poprzez prezentację i konfrontację szczegółowych omówień towarzyszy także niniejszej publikacji, stanowiącej zbiór zróżnicowanych tematycznie studiów, których autorzy podejmują najważniejsze zagadnienia dotyczące staropolskiej prozy: problemy erudycji, inspiracji, topiki, kultury czytelniczej, stylu i teorii stylistycznych, znanych i nieznanych wcześniej przekładów oraz związanych z nimi kwestii translacji międzykulturowych i ideowych, napięć na przecięciu teorii i praktycznej realizacji modeli retorycznych czy wreszcie funkcji poezji w tekstach prozaicznych, a także prozatorskich źródeł inwencyjnych w twórczości poetów. Oczywiście – nie wyczerpujemy tematu. Raczej sygnalizujemy poszczególne kwestie – stąd też bierze się otwarta formuła naszej publikacji, jako swego rodzaju zapowiedzi czy nawet preliminarza badawczego. Przestrzeń, w której sytuuje się zamysł, by uczynić Świat prozy staropolskiej rodzajem szkicu syntetycznego, jest przestrzenią mentalną i leży, co łatwo odkryć, głównie w ramie modalnej książki. Wierzymy, że ten rekonesans, jakim w istocie okazał się nasz zbiór, stanie się dla czytelników rodzajem przechadzki po wybranych miejscach prozaicznego kontynentu literatury staropolskiej – wciąż nie do końca odkrytego, obiecującego liczne przygody i miłe zaskoczenia”.
(ze Słowa wstępnego)
SPIS TREŚCI
Słowo wstępne
KWIRYNA ZIEMBA, Rej kognitywny. Wybrane aspekty językowego obrazu świata w „Żywocie człowieka poczciwego”
ANNA KOCHAN, Problemy prozy Rejowej. Kilka uwag o stylu
DARIUSZ ŚNIEŻKO, Marcin Bielski i aleksandreidy
MAGDALENA RYSZKA-KURCZAB, Mimetyczny charakter szesnastowiecznych dialogów. Preliminaria
MARTA WOJTKOWSKA-MAKSYMIK, „A starzy niechaj nam dadzą pokój...”. Konflikt starości z młodością w „Dworzaninie” Łukasza Górnickiego i w „Il Libro del Cortigiano” Baldassarra Castiglionego
JERZY KROCZAK, „Wróżki” Jana Januszowskiego, czyli traktat o czasach ostatecznych
ANDRZEJ SZALIŃSKI, Topika eksordialna w „Kazaniach na niedzielę i święta całego roku” Piotra Skargi
KATARZYNA KISZKOWIAK, „Czekał jako ptak śmierci ochotnie”. Topika umiłowania śmierci i radości umierania w „Żywotach świętych” Piotra Skargi
BARBARA NIEBELSKA-RAJCA, „Enargeia”. Teoria naoczności i żywości stylu w pismach Macieja Kazimierza Sarbiewskiego
JUSTYNA KILIAŃCZYK-ZIĘBA, Źródła i parenetyczne inspiracje „Reformacyjej obyczajów polskich” Szymona Starowolskiego
MIROSŁAWA HANUSIEWICZ-LAVALLEE, O miłości, grzechu i penitencji, czyli „Refleksyja o miłosierdziu Boskim od jednej damy pokutującej”
JUSTYNA DĄBKOWSKA-KUJKO, Dawne przekłady dzieł Justusa Lipsjusza na język polski. Rekonesans
ESTERA LASOCIŃSKA, „Politicorum sive Civilis doctrinae libri sex” Justusa Lipsjusza – kilka uwag o przekładzie Pawła Szczerbica
MARIA BARŁOWSKA, Wzorce rodzime w oratorstwie XVII wieku
MAŁGORZATA TRĘBSKA, Teoria i uzus. Praktyczne realizacje paradygmatów gatunkowych staropolskich oracji weselnych
MARIA ROWIŃSKA-SZCZEPANIAK, „Regius Vates”. Mowa rocznicowa Fabiana Birkowskiego wyrazem pamięci o Stanisławie Sokołowskim
ANNA NOWICKA-STRUSKA, „Autorzy wyższego dowcipu” i „poeci liryczni”. O poezji w kazaniach siedemnastowiecznych
WIESŁAW PAWLAK, „Otium litteratum – lectio, excerptio, repetitio, compilatio?”. Przyczynek do dziejów siedemnastowiecznej kultury literackiej
| EWA JOLANTA GŁĘBICKA | Tradycja grecka po łacinie. Wokół siedemnastowiecznej prozy staropolskie |
EDMUND KOTARSKI, Proza w kulturze miasta – na przykładzie siedemnastowiecznego Gdańska
JOANNA PARTYKA, Staropolskie podręcznika dla spowiedników: pierwsze kwestionariusze etnograficzne
MAGDALENA PISKAŁA, Prozatorska twórczość Alberta Inesa
AGNIESZKA CZECHOWICZ, Poeta i proza. Kilka uwag o świadomości twórczej Wacława Potockiego
SŁAWOMIR BACZEWSKI, Jan Stanisław Jabłonowski jako pamiętnikarz i diarysta
KRYSTYNA STASIEWICZ, Obraz tych samych spraw i miejsc przedstawiony w diariuszach podróży z XVII i XVIII wieku (Hagenaw, Billewicz, Charkiewicz)
PAULINA BUCHWALD-PELCOWA, Antoni Chryzanty Łapczyński – tłumacz i autor
JOANNA HAŁOŃ-GUTEK, Nieznany przekład Pascala w sandomierskiej bibliotece