[...] Polityka. Książkę otwierają szkice umieszczające Kronikę i jej autora w ówczesnej sytuacji politycznej: krajowej i międzynarodowej.
Henryk Samsonowicz (Sytuacja polityczna Polski w czasach Wincentego) omawia zmiany układu sił politycznych na tle przemian cywilizacyjnych w Europie, szczególnie w otoczeniu Polski. Wincenty był silnie zaangażowany w życie polityczne kraju i poświęcił wiele uwagi uwarunkowaniom wewnętrznej i sąsiedzkiej polityki polskiej.
Janusz Bieniak (Jak Wincenty rozumiał i przedstawiał ustrój państwa polskiego) podważa obecne w literaturze naukowej przeświadczenie, że dzieło jest ideowo jednolite. Autor uzasadnia przekonanie, że Wincenty pisał Kronikę długo, poddając ją przeróbkom czyniącym z niej panegiryk dla Kazimierza II, niekonsekwentny jednak, o czym świadczy przewaga wiadomości o Mieszku III („Mieszce” zgodnie z propozycją autora) nad wiadomościami o Kazimierzu.
Edward Skibiński (Walka o władzę w kronice Mistrza Wincentego. Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy) podkreśla dominację retoryki oceny moralnej i perswazji (genus demonstrativum) w dziele otwieranym wszak zdaniem: Fuit, fuit quondam in hac re publica uirtus! Opowiadanie o dokonaniach bohaterów nie ma w Kronice wartości samoistnej. Służyć ma ich charakterystyce, dostarczać winno egzemplów cnót i przywar. To w świetle teorii cnót trzeba oceniać rangę bohaterów w świecie budowanym na kartach Kroniki, szczególnie zaś rolę Mieszka III. Właściwym celem Kroniki była legitymizacja władzy Kazimierza i jego potomstwa.
Dyskusję wzbudził problem podniesiony przez prof. Bieniaka – „konstruowanie” postaci Kazimierza, pominięcie (czy jednak uwzględnienie?) jego „młodości bohaterskiej”, ale także zagadnienia związane zwłaszcza z dwoma pierwszymi referatami – sposoby i zakres włączania Polski w dziedzictwo kulturowe Europy.
Przemysław Wiszewski (Polska w kronice Mistrza Wincentego. Ze studiów nad terminologią dzieła i hierarchiami wartości w Polsce pełnego średniowiecza) zastanawia się nad znaczeniem terminów ustrojowych, które odnosi do Polski: „rzeczpospolita”, „regnum”, „patria”. Dostrzegając złożoność terminów, buduje ich hierarchię: „rzeczpospolita” to wspólnota obywatelska w określonym historycznie kształcie politycznym i administracyjnym. „Regnum” to uzasadniona cnotami władcy i jego poddanych władza nad terytorium. Wreszcie „ojczyzna” – ponadczasowy byt idealny i ziemski, obejmujący przestrzeń i społeczność. Autor analizuje funkcję, jaką pełnią one w kreślonym przez Wincentego obrazie dziejów, i dochodzi do przedefiniowania archaicznego dziś pojęcia cnót jako wartości, których istnieniu służyć ma państwo, które legitymizują władzę i które spajają naród.
Janusz Sondel (Wincenty zw. Kadłubkiem jako apologeta prawa rzymskiego) objaśnił i udokumentował fascynację autora Kroniki prawem rzymskim. Oddziałało ono na kształt erudycji Wincentego (co podkreślał już Zeissberg, a udowodnił Balzer). Źródła prawa rzymskiego wywarły ogromny wpływ na treść kroniki Mistrza Wincentego, tak dalece, że zdecydowanie większą wagę przywiązuje on do rzymskich przepisów prawnych niż do zwyczajowego prawa polskiego, które zna i próbuje odpowiednio przetransponować.
Vratislav Vaníček (Interpretace vztahů mezi Piastovci a Přemyslovci v díle Galla Anonyma, Wincenty Kadłubka, a jejich širší historický kontent) podejmuje złożone relacje między Piastami a Przemyślidami u Galla i Wincentego w kontekście kronik czeskich.
Dyskusja dotyczyła wielu zagadnień – anonimowych przodków Polaków (Skibiński), tożsamości terminów używanych przez Wincentego (Żmudzki), oddziaływania glosatorów na Wincentego (Brojer), wreszcie obrazu Czechów w polskim piśmiennictwie wieków średnich (Banaszkiewicz).
Leszek P. Słupecki (Krak i Wanda przed Kadłubkiem, u Kadłubka i po Kadłubku) bierze na warsztat zagadnienie początków Krakowa oraz roli monumentalnych kopców Krakusa i Wandy, jak również powiązanych z nimi legend, przekazanych i przekształconych przez Wincentego (co stwarza swoisty kontrast w stosunku do praktyki Galla, milczącego o tych „dziejach bajecznych”), a następnie lokalizowanych w topografii Krakowa i okolic.
Karol Kollinger (Dlaczego Mistrz Wincenty „przemilczał” kaźń Piotra Włostowica?) podjął problematykę nieco innych „przekształceń”. Skłania się ku stanowisku, że kaźni Piotra Włostowica nie było.
Teza Kollingera wywołała gorącą dyskusję (Bieniak, Cetwiński, Starnawska), podkreślono w niej również konieczność rozpoznania „podstawy źródłowej” samego problemu upadku Włostowica (Skibiński). Janusz Bieniak powtórzył, że wszelkie informacje w kronice Wincentego o wielmożach polskich w okresie pomiędzy zakończeniem kroniki Galla a osobistym doświadczeniem Wincentego dotyczą wyłącznie kręgu rodzinnego Włostowiców. Dopiero ten kontekst pozwala dostrzec, że przemilczenie kaźni Piotra w Kronice jest wielkim problemem. Ten fragment dyskusji pokazał potrzebę badań nad złożonością form transmisji tradycji rodowych i ogólnie nad ustnością dawnych przekazów.
Nauka. W części tej zamieszczono rozprawy omawiające zasięg erudycji autora oraz dotyczące wartości naukowej i funkcji edukacyjnych dzieła.
Katarzyna Chmielewska (Recepcja rzymskiej literatury antycznej w „Kronice polskiej” Mistrza Wincentego) – jak zapowiada sam tytuł jej rozprawy – akcentuje znajomość Biblii, patrystyki, dzieł prawnych i pisarzy starożytnych. Lista miejsc z cytatami z rzymskich autorów (zestawiona na końcu artykułu) dziś jest obszerniejsza niż w wydaniu krytycznym Kroniki (Plezia 1994), co dokumentuje postęp badań nad erudycją pisarską Wincentego. Autorka, referując ustalenia dotychczasowe, koryguje niektóre wcześniejsze spostrzeżenia. Uwypukla swobodę w oddzielaniu warstwy formalnej od treściowej u Wincentego w jego eksploracji dzieł starożytnych, wskazując na fragment ze Sztuki poetyckiej Horacego. Uczy on tam, że talent i trud twórcy winny iść w parze, a wiele pracy należy włożyć, by wysłowić własną intencję. Passus ten staje się pod piórem Wincentego ni mniej, ni więcej tylko (jakże erudycyjnym!) okrzykiem bojowym polskich wojów.
Jak ważny jest aspekt erudycji Wincentego (i całego wachlarza technik cytowania, parafrazy i praktyk parodystycznych), uprzytamnia artykuł Zenona Kałuży i Dragosa Calmy O filozoficznych lekturach Mistrza Wincentego. Śledząc rozliczne i wyrafinowane nawiązania do klasyków, autorzy dochodzą do wniosku, że Wincenty nie opisuje polskich elit, ale je kreuje na rzymskich wodzów lub mężów stanu. Rozprawa przedstawia szereg nowych ustaleń z zakresu relacji Kroniki z Timajosem Platona, Arystotelesem (Topiki, O dowodach sofistycznych), Rhetorica ad Herennium, z pismami Cycerona, Seneki, Makrobiusza, Boecjusza. Są to wyniki przeszukiwań filozoficznych źródeł za pomocą specjalnie napisanego programu Dramon, który przy dość bogatej bazie tekstów umożliwia porównanie rdzeni słów i pokazanie zdań zawierających słowa pochodzące z tej samej rodziny leksykalnej. Jak wyznają autorzy, możność stwierdzenia obecności starożytnych filozofów w kronice Kadłubka zawdzięczają mrówczej pracy kolegów z Institut de Recherche et d’Histoire des Textes (CNRS w Paryżu), tworzących wielkiej wagi prace o przekazach literatury klasycznej w średniowieczu w kontekście studiów nad tradycją rękopiśmienną i nad dziedzictwem zawartym w zbiorach bibliotek średniowiecznych .
Według ustaleń autorów – a wbrew wcześniejszym opiniom w literaturze przedmiotu – Wincenty doskonale znał Ad Herennium: korzysta z zaleceń i wskazówek dzieła, ale swobodnie je przekształca, realizując swój cel stylistyczny. Najczęściej przywoływaną filozoficzną lekturą Wincentego są, jak wiadomo, Listy moralne do Lucyliusza. Kluczowe znaczenie w konstrukcji dzieła miał Timajos Platona, jego część wstępna była modelem opowiadania o przeszłości.
Pytania dotyczyły obecności innych dialogów Platońskich u Wincentego (Chmielewska) oraz O państwie Cycerona (Skibiński). Podniesiono rolę i rangę kryptocytatów, strategii narracyjnej zastosowanej przez autora (Banaszkiewicz, Soszyński). Konstruowanie np. postaci Lestka zależy od postaw myślowych badaczy, widzących już to Lestka-kowala (Banaszkiewicz), już to Lestka jako twór wyrosły z lektur Wincentego, stanowiący owoc jego „arsenału uczoności” (Kałuża). Stanowiska tak odmienne muszą być uznane za najważniejszy czynnik określający charakter postaci i rezultat badań nad nią.
Ryszard Grzesik (Południowosłowiańskie wątki w małopolskiej tradycji historycznej XIII w.) rozważa tradycyjne pytanie o obecność w narracji Wincentego motywu Karyntii (powiązanej przez Wincentego z najdawniejszymi dziejami Polski), a szerzej – południowej Słowiańszczyzny, przyglądając się rozwojowi przekazu o zależnościach Polski od południowej Słowiańszczyzny w XIII i XIV wieku.
Adam Krawiec (Wyobrażenia geograficzne w kronice Wincentego) podejmuje marginalny do tej pory temat problematyki geograficznej. Imponuje horyzont geograficzny kronikarza, który obejmuje prawie całą znaną ekumenę, niekiedy poza nią wykraczając (wzmianka o Antypodach). Nie daje on pełnego opisu stosunków przestrzennych w obrębie ekumeny na miarę przełomu XII i XIII w., ale wyraża przede wszystkim „geografię symboliczną”.
Dyskusja dotycząca referatów Grzesika i Krawca, w której brali udział Bering, Skibiński, Drelicharz i Kollinger, wskazała na wielką wagę symbolicznych wyobrażeń u Wincentego, osadzonych w przestrzeni i w czasie.
Paweł Żmudzki (Nowe wersje opowieści Galla Anonima w dziele Wincentego Kadłubka (bitwa Chrobrego z Rusinami, Czesi oszukujący Szczodrego, dzieciństwo Kazimierza Odnowiciela), wychodząc od tezy Krzysztofa Pomiana, iż rzeczywistość wydarzeń historycznych wiązała się dla średniowiecznego historyka ściśle z autorytetem źródła, na przykładzie wymienionych epizodów argumentował, że Wincenty zmieniał konstrukcję opowieści Galla Anonima ze szczególnych powodów. Zmiana wyrażała przeświadczenie nowego „autora”, że potrafi on sam „lepiej” opowiedzieć daną historię. W perspektywie historyka oznacza to, że Wincenty był w stanie konsekwentniej niż jego poprzednik zawrzeć w tekście średniowieczne konwencje opowiadania przeszłości. Gdy bowiem decydował się na „alternatywną wersję opowiadania”, nie dbał o „realia historyczne”, tak jak je tworzył Gall. Podejmował natomiast samą konstrukcję narracji Anonima, celem nadania jej większego stopnia uporządkowania.
Wojciech Mrozowicz (Z problematyki recepcji kroniki Wincentego w średniowiecznym dziejopisarstwie polskim (ze szczególnym uwzględnieniem śląskiej Kroniki polskiej)) podkreśla, że Wincentego wizja przeszłości Polski, wypracowana przezeń na przełomie XII/XIII w., wywarła wpływ na sposób widzenia i przedstawiania polskiej historii przez całe późniejsze średniowiecze, co pozwoliło Kronice osiągnąć u schyłku epoki status podręcznika uniwersyteckiego. Ten wpływ jednak był swoisty i selektywny – jak pokazuje badacz na przykładzie śląskiej Kroniki polskiej. Autor jej celowo dążył do uzyskania odmiennego efektu: dystansował się wobec określania wcześniejszych, także mitycznych władców Polski mianem króla (rex). W miejsce tego pojawia się określenie książę (princeps). Takie zmiany terminologiczne wprowadzone przez śląskiego kronikarza przeczą powszechnie przyjmowanemu założeniu, że Kronika polska Wincentego była wyrazem ideologii monarchicznej i zjednoczeniowej.
Witold Wojtowicz (Memoria i uczta. O założeniach ideowych kroniki Mistrza Wincentego) wiąże idee Kroniki z ideą uobecniania zmarłych w kręgu żywych, która tak w wymiarze historycznym, jak i społecznym odnosi się do doświadczenia religijnego. Traktując o kompozycyjnym wykorzystaniu motywu uczty, postrzeganej jako instytucja społecznej pamięci, o rytuałach komemoracji, artykuł buduje łącznik do działu „Estetyka”.
Dyskusja ujawniła znaczące rozbieżności – w rozumieniu motywu uczty spajającego Kronikę (w wymiarze narracji), ale także w odniesieniu do organizacji samej struktury narracyjnej, a wreszcie do rozumienia konstrukcji tekstu Galla i fenomenu pisarskiej anonimowości, jako punktu odniesienia do rozwiązań przyjętych przez Wincentego. Dociekania dyskutantów wzbudził charakter przeróbek treści Galla dokonanych przez Wincentego (referat Żmudzkiego).
Estetyka. Tu znalazły się rozprawy omawiające rodzaj kompetencji pisarskiej i charakter intencji autora oraz rozważające tożsamość estetyczną dzieła (warsztat literacki, swoistość gatunkowa).
Jakub Z. Lichański (Między tradycją a nowoczesnością: prologi do kronik Anonima zw. Gallem i Mistrza Wincentego. Analiza retoryczna) zestawia oba prologi ze wstępem do Roczników Jana Długosza, ujmowanym przez autora jako dzieło historyczne doby wczesnego renesansu. Lichański rozważa problemy zakreślone w referacie na tle średniowiecznych związków retoryki i historiografii.
Piotr Bering (Co Kadłubek mógł wiedzieć o teatrze?) śledzi związki pomiędzy tekstem narracyjnym a tekstem dramatycznym, w odniesieniu do kroniki Wincentego. Autor, korzystając z analiz i rozważań z zakresu teorii tekstu, dostrzega w Kronice swego rodzaju „teatr pamięci” (por. referat Wojtowicza), przy czym kładzie nacisk na „teatralność” jako kategorię Wincentyńskiej „sceny”, mówi o „teatrze ludzkiego intelektu”.
Bogdan W. Brzustowicz (Realia kultury rycersko-dworskiej w kronice Mistrza Wincentego) rozważa dzieło w perspektywie badań nad kulturą rycersko-dworską w Polsce na przełomie XII i XIII w. i w kontekście postępu przejmowania obyczajowości rycerskiej w stosunku do zastanych wzorców. Kulturę rycersko-dworską w średniowiecznej Polsce charakteryzuje zjawisko recepcji, co potwierdzają ustalenia badaczy tej problematyki. Wincenty tylko marginalnie ukazuje zwyczaje dworskie, koncentruje się na przekazie moralistycznych prawd, choć z drugiej strony sygnalizuje pozytywny stosunek do zabawy i odpoczynku. Rycerskie gry traktuje Wincenty jako ćwiczenie.
W dyskusji – odnosząc się do referatów Lichańskiego i Grzesika, Edward Skibiński zgłosił postulat zbudowania koncepcji tekstowej kroniki. W odniesieniu do referatu Brzustowicza wskazywano na konieczność szerszego uwzględnienia lokalnych obyczajów wobec panującego przekonania o dominacji obyczajów przeszczepionych z Zachodu (Skibiński, Banaszkiewicz). Dyskusji poddano również problem teatralizacji (i odmienności) przekazu Wincentego, porównując go po raz kolejny do Galla (Skibiński, Bering, Wojtowicz).
W artykule Marka Cetwińskiego i Jacka S. Matuszewskiego (Metodologia wyrażania pożądanej koncepcji ustrojowej w kronice Wincentego i jej współczesne implikacje) nawiązano do stanowiska Brygidy Kürbis, która wskazała na sprawiedliwość jako wartość kluczową w poglądzie Wincentego na temat właściwego ustroju politycznego („społeczność w państwie, czyli w rzeczypospolitej, stoi sprawiedliwością”). Jaka jednak była dla Wincentego preferowana forma objęcia tronu? Zna on bowiem wiele mechanizmów prowadzących do przejęcia władzy, jednak pozostawia nas w niepewności co do każdorazowo opisanego sposobu, jak zresztą co do swojej oceny wielu wydarzeń przedstawianych w Kronice. Referat ten jest swego rodzaju kontrapunktem dla rozważań Przemysława Wiszewskiego, zakładającego stałość relacji między węzłowymi pojęciami kroniki Wincentego.
Jacek Banaszkiewicz (Narrator w przebraniu, czyli mistrz Wincenty o bitwie mozgawskiej) kontynuuje rozważania z Dziejów bajecznych, śledząc konwencje narratorskiego ja w kontekście relacji Wincentego z bratobójczych walk nad Mozgawą – także w kontekście „piruetów interpretacyjnych” wcześniejszych historyków, racjonalizujących niekonsekwencje narracji Wincentego. Samą natomiast ideę wysłania przebranego informatora, tę narracyjną „strukturę”, opisał, jak zauważa Banaszkiewicz, daleko wcześniej biskup Cremony Liutprand.
W dyskusji podkreślono rolę epizodu bitwy pod Hastings (Drelicharz, Banaszkiewicz, Soszyński, Żmudzki), odżył również problem uwikłania kronikarza w rolę „propagandysty”, a także tożsamości autora (Bering, Cetwiński, Żmudzki).
Robert Bubczyk (Wpływ pisarstwa Jana z Salisbury na kronikę Wincentego na przykładzie wybranych fragmentów utworu (literacki ,,portret” Kazimierza Sprawiedliwego)) – ograniczył problematykę do relacji pomiędzy Polikratykiem Jana z Salisbury a ustępami poświęconym Kazimierzowi Sprawiedliwemu z czwartej księgi kroniki Wincentego. Nawiązuje też do wcześniejszych badań, m.in. Danuty Borawskiej i Brygidy Kürbis.
Adrien Quéret Podesta (Funkcja „listu Kolomana”, króla Węgier, w kronice Mistrza Wincentego (III 4)) sytuuje problematykę w kontekście średniowiecznego dziejopisarstwa środkowoeuropejskiego. Poza dziełem Wincentego nie mamy żadnego śladu rzekomego listu Kolomana, chociaż dysponujemy dyplomami oraz listami tego króla.
Paweł Kozioł (Alegoria, narracja, niespójność) podjął problematykę alegorii, którą szerzej badał w rozprawie doktorskiej Dwaj kronikarze. Alegoria i typologia w kompozycji dzieł Galla Anonima i mistrza Wincentego (2008). Kozioł akcentuje rolę zaskoczenia w alegorii na przykładzie sceny konfrontacji biskupa Gedki ze „zwierzchnikiem Ziemi Krakowskiej”. Narrację Wincentego cechuje „podskórna” addytywność. Zamiłowanie do zaskoczenia i zagadki pozwala wiązać wyrafinowaną prozę Biskupa ze strukturami oralnej komunikacji. Referat uzupełnia pogląd o niejednolitości, a może niekoherencji przedstawień koncepcji ustrojowej Wincentego, wyłożony w artykule Matuszewskiego i Cetwińskiego.
Dyskutowano nad rolą listu Kolomana w kronice Wincentego (Kollinger), nad zależnością od Polikratyka – brak bezpośrednich nawiązań akcentował Kałuża (program Dramon nie wykazał ani jednej zależności Kroniki), na kolejne paralele wskazał jednak Mańkowski. Tenże podkreślił m.in. znamienny fakt, że i Jan, i Wincenty, mimo iż pochodzą z różnych krajów, korzystają z tych samych źródeł (Geliusz, Justyn, Izydor), zapożyczają te same fragmenty, przykłady. Wypowiedź ta zaowocowała przypomnieniem roli autorytetu jako źródła zapożyczeń w kulturze (Matuszewski, Cetwiński). W odniesieniu do referatu Podesty podkreślono związek rzekomego listu Kolomana z następującą po nim odpowiedzią (Żmudzki).
Budujące słowo końcowe wygłosił spiritus movens konferencji Zenon Kałuża. Dostrzegł w niej oznaki, które „zdają się zapowiadać zmianę centrum zainteresowań, stawianie nowych akcentów, chwilowe wyciszenie tematów kiedyś żywo dyskutowanych, narodziny nowych problemów i nowych metod”. [...]
(ze Wstępu)
SPIS TREŚCI
ANDRZEJ DĄBRÓWKA I WITOLD WOJTOWICZ, Wstęp
Część 1. POLITYKA
HENRYK SAMSONOWICZ, Sytuacja polityczna w czasach Wincentego
JANUSZ BIENIAK, Jak Wincenty rozumiał i przedstawiał ustrój państwa polskiego.
EDWARD SKIBIŃSKI, Walka o władzę w Kronice mistrza Wincentego. Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy
Dyskusja
PRZEMYSŁAW WISZEWSKI, Polska w „Kronice” mistrza Wincentego. Ze studiów nad terminologią dzieła i hierarchiami wartości w Polsce pełnego średniowiecza.
JANUSZ SONDEL, Wincenty zw. Kadłubkiem jako apologeta prawa rzymskiego.
VRATISLAV VANÍČEK, Interpretace vztahů mezi Piastovci a Přemyslovci v díle Galla Anonyma, Wincenty Kadłubka, a jejich širší historický kontext.
Dyskusja
LESZEK P. SŁUPECKI, Krak i Wanda przed Kadłubkiem, w czasach Kadłubka, u Kadłubka i po Kadłubku.
KAROL KOLLINGER, Dlaczego Mistrz Wincenty przemilczał kaźń Piotra Włostowica.
Dyskusja
Część 2. NAUKA
KATARZYNA CHMIELEWSKA, Recepcja rzymskiej literatury antycznej w kronice Wincentego.
ZENON KAŁUŻA, DRAGOS CALMA, O filozoficznych lekturach Mistrza Wincentego.
Dyskusja
RYSZARD GRZESIK, Południowosłowiańskie wątki w małopolskiej tradycji historycznej XIII wieku.
ADAM KRAWIEC, Wyobrażenia geograficzne w kronice Wincentego.
Dyskusja
PAWEŁ ŻMUDZKI, Nowe wersje opowieści Galla Anonima w dziele Wincentego Kadłubka
WOJCIECH MROZOWICZ, WITOLD WOJTOWICZ, Memoria i uczta. O założeniach ideowych „Kroniki” Mistrza Wincentego
Dyskusja
Część 3. ESTETYKA
JAKUB Z. LICHAŃSKI, Między tradycją a nowoczesnością: prologi do kronik Anonima zw. Gallem oraz Mistrza Wincentego. Analiza retoryczna.
PIOTR BERING, Co Kadłubek mógł wiedzieć o teatrze?
BOGDAN W. BRZUSTOWICZ, Realia kultury rycersko-dworskiej w kronice Mistrza Wincentego.
Dyskusja
MAREK CETWIŃSKI, JACEK S. MATUSZEWSKI, Metodologia wyrażania pożądanej koncepcji ustrojowej w „Kronice” Wincentego i jej współczesne implikacje.
JACEK BANASZKIEWICZ, Narrator w przebraniu, czyli mistrz Wincenty o bitwie mozgawskiej.
Dyskusja
ADRIEN QUÉRET PODESTA, Funkcja „Listu Kolomana Węgierskiego” w kronice Wincentego.
ROBERT BUBCZYK, Wpływ pisarstwa Jana z Salisbury na kronikę Mistrza Wincentego na przykładzie wybranych fragmentów utworu (literacki ,,portret'' Kazimierza Sprawiedliwego).
PAWEŁ KOZIOŁ, Alegoria, narracja, niespójność
Dyskusja
ZENON KAŁUŻA, Słowo końcowe
Vincentiana. Materiały do bibliografii