Przedmiotem rozprawy jest analiza łacińsko-polskiego dzieła Mateusza z Kęt opublikowanego w 1545 roku w Krakowie w drukarni Macieja Scharffenberga, a liczącego 246 stron (123 karty). Łaciński tytuł utworu brzmi: Ex P[ublii] Terentii comediis Latinissimae colloquiorum formulae, ordine selectae, una cum eiusdem Poetae insignioribus sententiis idiomate Polonico donatae, multis in locis quam antehac unquam locupletiores, polski natomiast: Z Terencyjuszowych Komedyjej prawie łacińskie ku rozmowie z czelniejszemi tego Poety wyroki w Polską rzecz wyłożone, więcej niż przed tym kiedy pomnożone1. Książka zawiera rozmówki łacińsko-polskie (stąd tekst nazywam w skrócie Rozmówkami) przeznaczone dla młodzieży jako pomoc do nauki języka łacińskiego. Od innych tego rodzaju podręczników dzieło Mateusza z Kęt różni się tym, że tekst łaciński nie został wymyślony przez autora, ale zaczerpnięty z konkretnego utworu literackiego, tu: z komedii Terencjusza. Podstawę łacińską stanowił wydany w 1530 r. w Strasburgu wybór humanisty Caiusa Corneliusa Grapheusa, zawierający phraseos flosculi rzymskiego poety, który – jak czytamy we wstępie do Rozmówek – opracował Walenty z Kęt, zaś Mateusz po jego śmierci owe materiały poprawił i rozszerzył.
Celem pracy jest możliwie najbardziej wyczerpujący opis języka utworu i umiejscowienie go na tle polszczyzny XVI wieku. Jednocześnie w opisie zwraca się uwagę na idiolektalne cechy języka autora, zwłaszcza na płaszczyźnie fleksyjnej.
Rozprawa składa się z siedmiu rozdziałów analitycznych. W pierwszej części omówiono dzieło będące przedmiotem analizy oraz podano informacje na temat jego autora. Następne rozdziały to kolejno: „Grafia”, „Fonetyka”, „Fleksja”, „Wybrane struktury składniowe”, „Słownictwo” oraz „Techniki przekładu sentencji łacińskich”. Przeanalizowano w nich język Rozmówek w rozmaitych aspektach, począwszy od strony graficznej, a na warstwie semantycznej i frazeologicznej skończywszy. Kwestie słowotwórcze nie zostały zebrane w osobnej części, natomiast bardziej szczegółowe omówienie wartych zasygnalizowania zjawisk z tego zakresu włączono do dwóch rozdziałów: „Fleksja” i – w szerszym zakresie – „Słownictwo”. Dotyczą one zwykle produktywności formantów w aspekcie historycznym na podstawie konkretnych leksemów. Każdy rozdział zakończony jest podsumowaniem.
W pracy nad tekstem zastosowano filologiczno-historyczną metodę badawczą, uwzględniającą szerokie tło historyczne, zwłaszcza w rozdziałach poświęconych fleksji i słownictwu. Przedstawiając w rozdziale „Fleksja” zakres wariancji i pewnej normalizacji polszczyzny Mateusza z Kęt, ukazano charakterystyczne cechy idiolektu autora. Takie szerokie ujęcie pozwoliło wykazać relacje między jego językiem osobniczym a polszczyzną ogólną. W rozdziale „Słownictwo” przeanalizowane zostało życie wybranych wyrazów w języku polskim na podstawie analizy leksykograficznej. Metoda badawcza, jaką się posłużono, została zrealizowana w dwojaki sposób. Pierwszy opiera się na całościowym omówieniu danego zagadnienia na podstawie stuprocentowej ekscerpcji z tekstu (dotyczy to rozdziałów: „Grafia”, „Fonetyka” i „Fleksja”). W części poświęconej fleksji zanalizowano zatem wszystkie formy deklinacyjne i koniugacyjne, jakie pojawiły się w Rozmówkach, dołączając dodatkowe uwagi o średniopolskich indeklinabiliach. Z kolei rozdziały poświęcone składni, słownictwu i sentencjom opierają się na wybranym materiale badawczym. Zasady tego wyboru określono we wstępach do poszczególnych rozdziałów. Analiza łacińsko-polskiego utworu może przebiegać w układzie poziomym i pionowym. Poziomy, mający najszersze zastosowanie w książce, polega na opisie tylko strony polskiej w oderwaniu od łacińskiego pierwowzoru, pionowy – na omówieniu szerokich relacji między warstwą polską a łacińską, jak w rozdziałach poświęconych słownictwu i sentencjom.
Analiza ma ukazać te cechy języka Mateusza z Kęt, które są typowe dla polszczyzny XVI wieku, jak również te świadczące o jego indywidualizmie. Wskazano ponadto cechy właściwe potocznemu językowi ogólnopolskiemu (w odniesieniu do jego kształtu z początków okresu średniopolskiego2) obok cech charakterystycznych dla dialektu małopolskiego.
Głównym narzędziem badawczym w pracy, są wydane tomy Słownika polszczyzny XVI wieku oraz materiały z jego kartoteki. Posiłkowano się zarówno danymi gramatycznymi zawartymi na początku artykułów hasłowych, jak i przedstawionymi definicjami. Wiele mówi również podawana przy hasłach statystyka3, która dostarcza cennych danych do opisu życia wyrazów w języku, w tym wypadku w języku XVI wieku. W razie odwołań do egzemplifikacji zawartych w słowniku stosuje się skróty źródłowe za słownikiem.
W Rozmówkach mamy do czynienia z interlinearnym przekładem tekstu łacińskiego. Tłumaczenie to nie zawsze jest jednak wierne oryginałowi, ponieważ charakteryzuje się dużą dbałością o czystość języka polskiego, co niejednokrotnie wymusza większe lub mniejsze odstępstwa od podstawy łacińskiej. Autor nie miał poza tym zbyt wielu wzorców, którymi mógłby się posłużyć w swojej pracy, ze względu na specyficzny charakter jego dzieła, choć wiek XVI przyniósł przecież wiele przekładów z języka łacińskiego, np. tłumaczenia Biblii czy wierną, równoległą translację Statutów Jana Januszowskiego (1600) oraz De republica emendanda Andrzeja Frycza Modrzewskiego autorstwa Cypriana Bazylika (1577).
W przytaczanych w książce fragmentach Rozmówek ustępy polskie podane są w transliteracji, zgodnej z reguły z normami edytorskimi typu A dla tekstów nowożytnych do połowy XVIII wieku, zawartymi w Zasadach wydawania tekstów staropolskich4, w pewnych miejscach zmodernizowano też zapis łaciński.
Praca Mateusza z Kęt stanowi pierwowzór podręcznika do nauki języka łacińskiego. O popularności dzieła świadczy fakt, iż w XVI wieku było wydawane kilkakrotnie. Niestety, później uległo zapomnieniu i nie zostało już nigdy potem wznowione. Nie doczekało się również szczegółowej analizy ani systematycznego opisu. Przedstawiona w powyższym wstępie metoda badawcza kładzie oczywiście główny nacisk na opis języka utworu, kwestie stylistyczne zostały tylko zasygnalizowane jako dopełnienie tej analizy.
---------------------------------------
1. Przedstawiony w transkrypcji tytuł w oryginale został zapisany w następujący sposób: Z Terencyuſſowych Komediey práwie łáćinſkie ku rozmowie z tzelnieyſſemi tego Poety wyroki/ w Polſką rzetz wyłożone/ więcey niż przed tym kiedy pomnożone. (A4/1-6).
2. W pracy przyjęto model periodyzacji języka polskiego zaproponowany przez Zenona Klemensiewicza, który wyróżnia trzy podstawowe okresy: staropolski, średniopolski i nowopolski (Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 82002). W takim też rozumieniu terminy te używane są we wszystkich częściach rozprawy.
3. W wypadku, gdy powołuję się na zawarte przy hasłach słownikowych informacje o frekwencji, podawane są one bez zmian, dotyczą zatem tylko użyć z ustalonego kanonu tekstów źródłowych. W rzeczywistości statystyka może być inna, niekiedy o wiele wyższa, gdyż użycia z tekstów spoza kanonu nie są wliczane do danych liczbowych przy hasłach. Tekst Rozmówek traktowany jest przez słownik jako niekanoniczny.
4. K. Górski [et al.], Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt, Wrocław, 1955, s. 52-63. Przytoczenia form wyrazowych, co ma miejsce głównie w rozdziale „Fleksja”, podawane są niekiedy w transkrypcji, również zgodnej z zasadami dla wydawnictwa typu A (tamże: 63-76).