T. XXX (LXXXVI). Wojny, bitwy i potyczki w kulturze staropolskiej, pod red. Wiesława Pawlaka i Magdaleny Piskały, Warszawa 2011

      Słowa Jana z Wiślicy{ XE "Jana z Wiślicy (Ioannes Vislicensis)" }, zawarte w liście dedykacyjnym poprzedzającym jego Wojnę pruską (Bellum Prutenum, 1516): „by tak wspaniały czyn [...] nie zginął w mrokach głuchego milczenia [...]”, i przypomniane w tytule artykułu Krystyny Stasiewicz{XE "Stasiewicz Krystyna" }, mogłyby służyć jako motto całego niniejszego tomu. Powstał on z inicjatywy badaczy literatury staropolskiej skupionych wokół Pracowni Literatury Renesansu i Baroku w Instytucie Badań Literackich PAN oraz Katedry Literatury Staropolskiej KUL w związku z przypadającym w roku 2010 jubileuszem grunwaldzkim i pomyślany został jako skromny wkład środowiska naukowego „staropolan” w obchody sześćsetnej rocznicy zwycięstwa nad zakonem krzyżackim. Do wydarzenia tego nawiązują przede wszystkim Krystyna Stasiewicz{XE "Stasiewicz Krystyna" } Przypomnieniem staropolskiej literatury o wiktorii grunwaldzkiej, Mirosław Lenart{ XE "Lenart Mirosław" } w zainspirowanym Długoszowym{ XE "Długosz Jan" } opisem bitwy studium Czy Jagiełło{ XE "Władysław II JAbgiełło, król polski" } płakał pod Grunwaldem? oraz Agnieszka Borysowska{ XE "Borysowska Agnieszka" } w artykule Grunwald w „Lechiadzie” Alberta Inesa{ XE "Ines Albert" }. W intencji pomysłodawców książka nie miała jednak być monotematyczna. Przedmiotem prezentowanego tomu – jak mogli przeczytać jego współtwórcy w skierowanym do nich zaproszeniu miał być utrwalony w dawnym piśmiennictwie obraz wojen i konfliktów, zarówno tych rozgrywających się na bitewnych polach Europy i Rzeczypospolitej, jak i tych, które manifestowały się jedynie w sporach ideowych, wyznaniowych, politycznych lub literackich, a ponadto formy w szczególny sposób uprzywilejowujące tematykę militarną (epika rycerska, historiografia, pamiętnikarstwo), obecna w nich topika i literackie konwencje, a także utrwalone za ich pomocą losy i postawy jednostek oraz zbiorowości naznaczonych doświadczeniem wojny i jej skutków.
       W realizację tego projektu włączyło się blisko trzydziestu uczonych reprezentujących nie tylko rozmaite ośrodki naukowe, ale także zainteresowania i postawy badawcze. Znajdzie więc tu czytelnik rozprawy zróżnicowane pod względem metodologicznym: od zorientowanych bardziej tradycyjnie po zbliżone do dyskursu typowego dla gender studies, bo też nie zabrakło rozważań dotyczących kobiet i ich roli w zmaganiach wojennych, o czym świadczą prace Radosława Rusnaka{ XE "Rusnak Radosław" } i Jerzego Kroczaka{ XE "Kroczak Jerzy" }. Większość autorów skupiła się jednak na historii, widzianej (nierzadko w dosłownym znaczeniu tego słowa) oczyma dawnych twórców. W kręgu zainteresowań uczonych znalazła się więc oglądana przez Marcina Bielskiego{ XE "Bielski Marcin" } bitwa pod Obertynem (1531), której obrazowi zawartemu w kronikarskim dziele syna uwagę poświęcił Dariusz Śnieżko{ XE "Śnieżko Dariusz" }. Okropnościom batalii moskiewskich ukazanym w utworach Jana Kochanowskiego{ XE "KOchanowski Jan" } przyjrzała się Kwiryna Ziemba{ XE "Ziemba Kwiryna" }. Natomiast Tomasz Ślęczka{ XE "Ślęczka Tomasz" } przedstawił opisy Pskowa (1581) i Smoleńska (1611) przekazane w relacjach i diariuszach z czasów oblężenia obu twierdz. Wiesława Pawlaka{ XE "Pawlak Wiesław" } zainteresowały zmagania pod Beresteczkiem (1651) ukazane w dziele ich naocznego świadka, hierarchy unickiego Jakuba Suszy{ XE "Susza Jakub" }. Wnikliwej analizie poddano również powstawanie mitu bitwy zwycięskiej, jak to miało miejsce w przypadku Chocimia (1621) omówionego wraz z towarzyszącym mu piśmiennictwem przez Paulinę Buchwald-Pelcową{ XE "Buchwald-Pelcowa Paulina" }. Nie znaczy to, iż przedmiotem dociekań badaczy nie stawały się wydarzenia mniej chlubne w historii polskiego oręża, jak będące efektem wojny domowej starcie pod Byczyną (1588), zaprezentowane wraz z towarzyszącą mu walką propagandową w artykule Sławomira Baczewskiego{ XE "Baczewski Sławomir" }, a także klęska cecorska (1620), której rozprawę poświęcił Michał Kuran{ XE "Kuran Michał" }, czy wreszcie zapomniane pola bitew i potyczek nieszczęsnej dla Rzeczypospolitej wojny północnej (1700-1721), o których przypomniał Marek Prejs{ XE "Prejs Marek" }. Sporo uwagi poświęcono ciemnej stronie militarnych zmagań: przywołanym przez Ludwikę Ślękową{ XE "Szczerbicka-Ślęk Ludwika" } obrazom pobojowiska i ciężkiemu losowi żołnierza, tak sugestywnie opisywanemu chociażby przez Zbigniewa Morsztyna{ XE "Morsztyn Zbigniew" } i przeanalizowanemu przez Jana Ptaka{ XE "Ptak Jan" }. Nad smutną dolą jeńców utrwaloną w dawnej literaturze pochyliła się Renata Ryba{ XE "Ryba Renata" }. A przecież z wojną wiązano nie tylko lęki, ale i pewne nadzieje, o czym przeczytać można w rozprawie Pawła Pietrzyka{ XE "Pietrzyk Paweł" } dotyczącej poezji Kaspra Miaskowskiego.
       Pisarzy staropolskich, a co za tym idzie, także autorów rozpraw zamieszczonych w naszym tomie, interesowała nie tylko „wielka” historia, kojarzona z miejscami wielkich bitew, ale także dramaty oglądane z perspektywy lokalnej, co ilustruje ukazany przez Annę Nowicką-Struską{ XE "Nowicka-Struska Anna" } obraz Lublina w obliczu ataku wojsk Bohdana Chmielnickiego{ XE "Chmielnicki Bohdan" }, a nawet drobne potyczki i pojedynki, jak głośna w swoim czasie, a przypomniana przez Grzegorza Trościńskiego{ XE "Trościński Grzegorz" } rozprawa wojewody lubelskiego Adama Tarły{ XE "Tarło Adam" } i podkomorzego Kazimierza Poniatowskiego{ XE "Poniatowski Kazimierz" } czy omówione przez Iwonę Maciejewską potyczki zmagania bohaterów barokowych romansów. Pamiętali także twórcy dawnej literatury „na one słowa Jopowe”: Militia est vita hominis super terram, które Mikołaj Sęp Szarzyński{ XE "Sęp Szarzyński Mikołaj" } oddał frazą: „bojowanie byt nasz podniebny”. Bojowanie nie tylko z przeciwnikiem zewnętrznym, o czym świadczy rozpowszechniony niegdyś topos pugnae spiritualis, wojny duchowej, obecny m.in. w staropolskich oracjach obłóczynowych, zaprezentowany w studium Małgorzaty Trębskiej{ XE "Trębska Małgorzata" }, i osiemnastowiecznej translacji „najpoczytniejszej po Biblii książki świata anglosaskiego przez kilka pokoleń”, The Pilgrim’s Progress Johna Bunyana{ XE "Bunyan John" }, będącej przedmiotem dociekań Mirosławy Hanusiewicz-Lavallee{ XE "Hanusiewicz-Lavallee Mirosława" }.
       Bojowanie – w szerokim znaczeniu tego słowa – było dla twórców dawnej literatury na ogół tematem zbyt poważnym, by traktować go z przymrużeniem oka. Wydawał się on wprost wymarzony dla rozważań o charakterze etycznym, znajdujących swą realizację w dziełach w rodzaju Querela pacis Erazma z Rotterdamu{ XE "Erazm z Rotterdamu (Desiderius Erasmus Roterodamus)" } lub Napomnienie polskie ku zgodzie do wszech krześcijanów Stanisława Łaskiego, które stały się obiektem analizy Justyny Dąbkowskiej-Kujko{ XE "Dąbkowska-Kujko Justyna" }. Propagowaniem wartości moralnych kojarzonych zwykle z etosem rycerskim zajmowali się także, o czym przypomniała Magdalena Piskała{ XE "Piskała Migdalena" }, autorzy dzieł heraldycznych, takich jak Orbis Polonus Szymona Okolskiego{ XE "Okolski Szymon" }. Nie znaczy to jednak, że obce niegdysiejszym pisarzom było poczucie humoru. Przenika ono zarówno sławny poemat Ludovica Ariosta{ XE "Ariosto Ludovico" } i jego polską wersję, o których pisze Edyta Dworak{ XE "Dworak Edyta" }, jak i mniej sławny, a przypomniany przez Jacka Sokolskiego{ XE "Sokolski Jacek" } poemat heroikomiczny Jana Achacego Kmity{ XE "Kmita Jan Achacy" }. Obecne jest w literaturze okolicznościowej, w której często służy jako oręż w walce z ośmieszanym przeciwnikiem, choćby tylko ideowym. Czasami odzywa się – trudno orzec, czy w sposób w pełni zamierzony – w surowych relacjach z pola bitwy, jak w diariuszu Jana Piotrowskiego{ XE "Piotrowski Jan" }, który informując o śmierci kniazia Czartoryskiego{ XE "Czartoryski, uczestnik oblężenia Pskowa" } pod Pskowem, nie omieszkał dodać: „Żonę młodą zostawił Burkułabównę{ XE "Burkułabówna, żona Czartoryskiego" }. Wziął z nią wszytkiego 100.000 zł. posagu. Kto by chciał, świeża wdowa”. Te zamierzone czy niezamierzone przebłyski humoru przypominają o potrzebie zachowania dystansu wobec wizji historii zapisanej rękoma nawet jej naocznych świadków.
       […] Pomiędzy dziejami doświadczonymi i zaświadczonymi, jak widać to np. w dziele kronikarskim ojca i syna – Marcina{ XE "Bielski Marcin" } i Joachima Bielskich{ XE "Bielski Joachim" } – rzadko można postawić znak równości, a dystans między historią a jej artystyczną wizją zwiększa się nie tylko wraz z, ale i wskutek upływu czasu. Innym, choć nie mniej interesującym problemem jest kwestia odkształceń, jakim ulegają teksty literackie będące owej historii nośnikiem, którym przyszło funkcjonować bez pierwotnego kontekstu, oddalonych nie tylko w czasie, ale i geograficznie od wydarzeń, którym były poświęcone. Na pytanie, jakim tego rodzaju piśmiennictwo podlega przemianom i w jaki sposób żyje w świadomości odbiorców, starał się odpowiedzieć Krzysztof Fordoński{ XE "Fordoński Krzysztof" } na przykładzie angielskich adaptacji antytureckich liryków Macieja Kazimierza Sarbiewskiego{ XE "Sarbiewski Maciej Kazimierz" }.
       Przedmiotem analiz zawartych w niniejszym tomie stały się dzieła kronikarzy, pamiętnikarzy i poetów, a więc utwory bardzo zróżnicowane pod względem tematycznym i genologicznym i wymagające odmiennych narzędzi badawczych. Nie powinien zatem dziwić fakt, że w poszczególnych studiach dostrzec można ślady różnych sposobów lektury czy też stylów odbioru dzieła literackiego, o których przed laty pisał Michał Głowiński{ XE "Głowiński Michał" }. Czytelnicy prezentowanej książki zauważą w niej przykłady podejścia historycznego – a więc zmierzającego do rekonstrukcji faktów; znacznie częściej jednak zetkną się z odczytaniem historycznoliterackim – a więc, mówiąc słowami Głowińskiego{ XE "Głowiński Michał" } – zmierzającym do usytuowania dzieła w tym literackim kontekście, w którym się zrodziło i funkcjonowało oraz do ujawnienia jego znaczeń. W realizacji tego ostatniego celu przydatna, a nawet niezbędna okazuje się lektura konwencyjna, uwzględniająca specyficzne właściwości literatury, czyli jej konwencje. Wdzięcznym obiektem tak ukierunkowanej lektury okazują się – jak o tym świadczy rozprawa Marii Barłowskiej{ XE "Barłowska Maria" } – utwory reprezentujące różne odmiany prozy retorycznej, a więc poddane szczególnie silnej presji norm i reguł. We wszystkich wreszcie artykułach czytelnik zauważy ślady lektury dzieła jako pewnego dokumentu ideologicznego, traktowanego jako źródło do historii idei, w tym przypadku idei „oglądanych” jednak nie tyle w perspektywie długiego trwania, ile uchwyconych jako „zatrzymane w kadrze” przez autorów staropolskich kronik, relacji pamiętnikarskich, poematów epickich, utworów okolicznościowych, mów, herbarzy czy anonimowych pieśni nowiniarskich. [...]
                                                                                           (ze Słowa wstępnego)

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne
KRYSTYNA STASIEWICZ, Przypomnienie staropolskiej poezji o wiktorii grunwaldzkiej, „by tak wspaniały czyn [...] nie zginął w mrokach głuchego milczenia [...]”
LUDWIKA ŚLĘKOWA, „Krajobraz po bitwie”. Metaforyzacje pobojowiska w dawnej poezji
MIROSŁAW LENART, Czy Jagiełło płakał pod Grunwaldem?
AGNIESZKA BORYSOWSKA, Grunwald w „Lechiadzie” Alberta Inesa
JUSTYNA DĄBKOWSKA-KUJKO, Wojna w świetle pism Erazma z Rotterdamu i w polskiej adaptacji „Querela pacis...” Stanisława Łaskiego
JAN PTAK, Obraz żołnierskiej niedoli w staropolskiej poezji
DARIUSZ ŚNIEŻKO, Bielscy – bataliści (Obertyn 1531)
KWIRYNA ZIEMBA, Wojny z Moskwą w twórczości Jana Kochanowskiego
SŁAWOMIR BACZEWSKI, O wolność szlachty. Ideowe konteksty wypowiedzi literackich związanych z bitwą pod Byczyną
TOMASZ ŚLĘCZKA, Pod Pskowem i Smoleńskiem – staropolskie relacje o oblężeniach moskiewskich twierdz (pamiętniki, diariusze, commentarii)
MICHAŁ KURAN, Relacje o klęsce cecorskiej – konwencje literackie i spory ideowe
PAULINA BUCHWALD-PELCOWA, „Imiona wasze wiek wiekowi podawać będzie...”. Kilka kartek z dziejów sławy wojny chocimskiej 1621 roku
PAWEŁ PIETRZYK, Nadzieje, niepokoje i tryumfy wojenne w poezji Kaspra Miaskowskiego
KRZYSZTOF FORDOŃSKI, Przedmurze chrześcijaństwa widziane z Albionu. Tematyka wojenna w angielskich przekładach, naśladownictwach i parafrazach ód Macieja Kazimierza Sarbiewskiego
ANNA NOWICKA-STRUSKA, Czekając na Chmielnickiego... Lublin w tekstach czasów wojen kozackich
WIESŁAW PAWLAK, Jakub Susza – zapomniany świadek i historiograf bitwy pod Beresteczkiem
JERZY KROCZAK, Sołocha i Duńcowa siostra – kozackie wiedźmy na wojnie. Od relacji z bitwy do poematu epickiego
RENATA RYBA, Wyzwalanie z jasyru jako przedmiot rozważań w epice drugiej połowy XVI i XVII wieku (Wybrane zagadnienia)
MAREK PREJS, Obraz wojny północnej w poezji pierwszej połowy XVIII wieku
GRZEGORZ TROŚCIŃSKI, Literackie echa pojedynków Adama Tarły z Kazimierzem Poniatowskim
JACEK SOKOLSKI, Paradoxographia heroicomica. Garść uwag o „Spitamegeranomachii” Jana Achacego Kmity
RADOSŁAW RUSNAK, „Virgo contra virum”. Kategoria płci w „Pentesilei” Szymona Szymonowica
EDYTA DWORAK, „Orland szalony” jako poemat batalistyczny
IWONA MACIEJEWSKA, Między Wenerą a Marsem. Wojny, bitwy, pojedynki w świecie barokowych romansów
MAGDALENA PISKAŁA, Arma salutis, czyli o właściwym przeznaczeniu herbowego oręża w heraldycznym dziele Szymona Okolskiego
MARIA BARŁOWSKA, Głosy zwycięzców i nieprzyjacielskie chorągwie – oratorski fragment rycerskiej tradycji
MAŁGORZATA TRĘBSKA, „Odważna Judyt” i mężna „w Bogu Amazonka”, czyli o walce duchownej w staropolskich oracjach obłóczynowych
MIROSŁAWA HANUSIEWICZ-LAVALLEE, „Wojna duchowna” w polskim przekładzie alegorii Johna Bunyana „The Pilgrim’s Progress”