Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

     Poezja religijna późnego baroku niejednokrotnie prowokowała skrajne oceny historyków literatury oraz zwykłych czytelników. W przypadku żadnej chyba innej epoki nie doszło też do tak radykalnego przewartościowania przyjętych na jej temat opinii. O ile dawniejsi, przedwojenni badacze widzieli w twórczości Juniewicza, Falęckiego czy Baki jedynie przejaw budzącej zażenowanie grafomanii oraz upadku dobrego smaku, to nowsi dostrzegli w niej bezprecedensowy poetycki eksperyment lub przynajmniej śmiałą prowokację estetyczną i aksjologiczną. Takie opinie wydawały się w każdym razie przeważać. Można jednak w tym miejscu postawić zarzut, że obydwu – naszkicowanym tutaj z koniecznymi uproszczeniami – perspektywom badawczym brakuje obiektywizmu: że opierają się one na przenoszeniu w realia przeszłości poglądów estetycznych wyznawanych przez samych badaczy. Zatem, mimo przezwyciężenia wielu tradycyjnych uprzedzeń, stan badań nad poezją późnego baroku nadal domagałby się gruntownej rewizji.
    Kontrowersje, jakie wzbudzały późnobarokowe utwory religijne, związane były przy tym głównie ze sposobem rozumienia ich retoryczności oraz poetyki. Z tego względu zaproponowana i praktykowana w niniejszej książce metoda badawcza sprowadza się do spojrzenia na owe utwory przez pryzmat siedemnasto- i osiemnastowiecznej wiedzy o poezji. Podobne wykorzystanie dawnych traktatów z zakresu poetyki oraz retoryki w mniejszym czy większym stopniu jest zresztą praktykowane przez wielu współczesnych badaczy literatury staropolskiej.
    Składające się na treść niniejszej pracy interpretacje i rozważania skupiają się na trzech zasadniczych problemach: pierwszy wyznaczają kwestie mimesis, unaocznienia oraz energei; drugi wiąże się z problematyką źródeł poetyckiej inwencji; trzeci wreszcie – z tym, co na użytek niniejszej pracy zostało określone mianem estetyki bólu.
     Kategorie energei, enargei i reprezentacji, ściśle powiązane z zagadnieniami mimesis oraz ut pictura poesis, od czasów Platona i Arystotelesa stanowią centralny punkt systemu wiedzy o poezji. Kwerenda przeprowadzona w siedemnasto- i osiemnastowiecznych poetykach wskazuje na charakterystyczne dla baroku, a ujawniające się z całą wyrazistością w poezji czasów saskich, wewnętrzne napięcia w obrębie teorii mimetycznej, ujmowanej tutaj w dwóch aspektach: unaoczniającego działania słowa poetyckiego (enargei) oraz symbolicznej reprezentacji rzeczywistości pozajęzykowej.
    Kolejna część książki poświęcona została obecności w poezji późnego baroku różnorodnych systemów inwencyjnych. Z jednej strony byłyby to rozwiązania zaczerpnięte z klasycznej retoryki i logiki, operujące schematem cycerońskich toposów inwencyjnych albo kategorii Arystotelesa, z drugiej zaś pomysły wywodzące się z tradycji inspirowanej ideami katalońskiego mistyka, Ramona Lulla, ars combinatoria. Oś prowadzonych rozważań stanowi kolejna fundamentalna kwestia z zakresu poetyki: ars an natura, sprowadzona tutaj na płaszczyznę inwencji.
     Problemy poetyckiej inwencji oraz kombinatoryki wydają się istotne również ze względu na znaczenie, jakie w refleksji nad barokową poezją zwykło się przypisywać zasadzie varietas, a także z uwagi na współczesne koncepcje badawcze (m.in. Hockego) traktujące ars combinatoria jako jeden ze stałych elementów tzw. wiecznego manieryzmu.
     Natomiast kategoria umownie nazywana estetyką bólu obejmuje brutalność obrazowania oraz skłonność do specyficznego, „gotyckiego” naturalizmu, a wreszcie komizm wykraczający poza arystotelesowską formułę „deformacji bez bólu”. Są to zjawiska w poezji późnego baroku często zauważane i chętnie analizowane. Z ową problematyką łączy się również zagadnienie groteski w poezji późnego baroku, mające istotne znaczenie zwłaszcza dla reinterpretacji Uwag śmierci niechybnej Józefa Baki.
     Celem prowadzonych analiz było udzielenie odpowiedzi na pytania o wspólną formację kulturową poetów późnego baroku, o ich związki z tradycją oraz nowatorstwo, a także określenie różnic charakteryzujących twórczość poszczególnych autorów. Spojrzenie na ową poezję oczami jej własnej epoki pozwala zrozumieć jej znaczenie i przywrócić właściwe proporcje zjawisk, zachwiane w interpretacjach posiłkujących się współczesnymi kategoriami estetycznymi i literackimi.