T. XXXVII (XCIII). Widzenie Polikarpa. Średniowieczne rozmowy człowieka ze śmiercią, pod red. A. Dąbrówki i P. Stępnia, Warszawa 2014

W niezbyt obfitym plonie zachowanej do dzisiaj polskiej poezji średniowiecznej wyróżnia się okazałością i artystyczną klasą udramatyzowany dialog nauczyciela z personifikacją śmierci, zatytułowany w jedynym znanym odpisie De morte. Prologus, w wydaniach zaś krytycznych nazywany Rozmową mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Niestety nie cieszy się on należnym zainteresowaniem badaczy, co jest tym bardziej godne ubolewania, że reprezentuje – jak cały materiał wyjściowy – najwyraźniej owoc oryginalnej twórczości środkowoeuropejskiej. Najgruntowniejsza dotąd praca o łacińskim podłożu wernakularnych wersji Polikarpa, dysertacja Czesławy Pirożyńskiej (1966), przedstawia stan wiedzy sprzed pół wieku i wymaga poważnych uzupełnień. Jeszcze starsze – o bez mała kolejne pół wieku – są najobszerniejsze studia o polskim i czeskim Polikarpie pióra Vrtla-Wierczyńskiego.
Przedstawianą Czytelnikowi książką chcemy dać impuls do nowych szerzej zakrojonych badań. Nie jest ona jeszcze wynikiem specjalnego programu badawczego, ale przeglądem refleksji nad stanem wiedzy i wskazaniem potrzeb. Traktujemy ją jako przygotowanie pola dla międzynarodowego projektu komparatystycznego, który owocowałby edycją krytyczną całego korpusu tekstów narosłego wokół fikcjonalnej materii rozmowy Polikarpa i dał wreszcie należyte podstawy do dalszych gruntownych studiów.
Książka oświetla trzy rodzaje zagadnień badawczych, jakie koniecznie muszą trafić na warsztat przy próbie monograficznego ujęcia tak wybitnego dzieła: tło i podłoże jego powstania (cz. I), jego funkcjonowanie w kulturze (cz. II), a wreszcie jego oddziaływanie bądź kontynuacje, a także niezależne odeń trwanie wątków i tematów, jakie się niegdyś w nim skrystalizowały, głównie obcowania człowieka z obrazem śmierci (cz. III).

Część I książki szkicuje panoramę wokół polskiego Polikarpa, w której wyróżniamy trzy kierunki: kontekst biblijny (Starowieyski), dalsze sąsiedztwo wernakularne na przykładzie literatury włoskiej (Lenart), oraz najbliższe otoczenie – słowiańską rodzinę tekstową (Siatkowska, Dürrigl).
Ks. Marek Starowieyski (Spór Ezdrasza z Bogiem w sprawie wyjścia duszy z ciała) podejmuje analizę powstałych u schyłku starożytności, ale popularnych w średniowieczu apokryfów chrześcijańskich z cyklu Ezdrasza, by określić, czy współtworzą one tradycję średniowiecznych rozmów ze Śmiercią, czy też stanowią jeden z kontekstów tej tradycji.
Ewa Siatkowska (Kilka kwestii spornych w badaniach nad „De morte prologus”) wskazuje pilną potrzebę dalszych badań nad problemami źródeł, stylu, autorstwa, miejsca i czasu powstania polskiego Polikarpa, nad poprawnością odczytań jego jedynego, zaginionego już przekazu oraz nad wzajemnymi odniesieniami Polikarpów w językach słowiańskich.
Lenka Jiroušková poddaje porównawczemu badaniu relacje między rozmowami Śmierci z człowiekiem w wersjach średniołacińskiej, czeskiej i polskiej: „Rozmlúvanie Smrti s člověkem a člověka se Smrtí”: Komparativní úvahy nad staročeským, latinským a staropolským zpracováním. Nie rozwiązuje najbardziej palącej kwestii pierwszeństwa wersji czeskiej względem polskiej, ale jednak dowodzi, że są one ze sobą jeszcze ściślej powiązane, niż się do tej pory wydawało. Nowy opis łacińskich rękopisów i poszerzenie ich inwentarza ułatwi badaczom dalsze poszukiwania.
Marija-Ana Dürrigl (Some Features of the Croatian Text „Slovo Meštra Polikarpa”) przedstawia wybrane aspekty spisanej prozą chorwackiej Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią, zachowanej w dwu piętnastowiecznych rękopisach.
Mirosław Lenart („L’anima mia che con la morte parla”. Długie trwanie rozmów człowieka ze Śmiercią w literaturze włoskiej) przybliża tradycję dialogów ze Śmiercią w kulturze włoskiej od XIII do XIX w., ukazując świadectwa literackie, ikonograficzne, teatralne i parateatralne, które dokumentują wielopostaciowość, zasięg i trwałość zjawiska, obecnego zarówno w kulturze elitarnej, jak i ludowej.

Teksty składające się na II część książki dotyczą problemów interpretacji polskiej Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią, oświetlając jej związki z kulturą wysoką i kulturą ludową, różnorodne (także nie badane dotąd) konteksty intelektualne i aspekty artystyczne utworu oraz funkcjonalne uwarunkowania jego szesnastowiecznej adaptacji wielkoruskiej. Tomasz Wojczak („Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią” a średniowieczna kultura ludowa. Symbolika utworu i jej percepcja) podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, czy i w jakiej mierze polski Polikarp może stanowić źródło pomocne w badaniach nad średniowieczną kulturą ludową.
Jacek Kowzan („Miła Śmierci, gdzieś się wzięła”? Konteksty eschatologiczne „Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią”) zwraca uwagę na konieczność przebadania związków polskiego dialogu z tradycją teologiczną i osadza w kontekstach teologicznych zawarte w Rozmowie... wywody na temat genezy Śmierci. Przywołuje również kontekst średniowiecznych wizji eschatologicznych, by objaśnić, dlaczego Śmierć objawia się Polikarpowi w świątyni i dlaczego uczony przemienia się w żaka.
Witold Wojtowicz („Nie lękaj się mię tym razem”. Ciekawe spotkanie mistrza Polikarpa) interpretuje Rozmowę... jako utwór o metamorfozie uczonego w „wiłę” (głupca, błazna), która ma prowadzić do nawrócenia i przemiany „wiły” w mądrego, pokutującego chrześcijanina. Autor docieka, czy – znane z łacińskiego Polikarpa i zapowiadane przez rozmówczynię w polskim dialogu – odroczenie zgonu mistrza ma charakter pozorny i jakie przesłanie niosłaby niedotrzymana obietnica odroczenia (także w związku z Łk 12, 20). Objaśnia różnorodne sensy Polikarpowego błazeństwa. Ukazuje obecność podejmowanej w Rozmowie... problematyki w moralitetowych dramatach XVI stulecia.
Andrzej Dąbrówka (Rozmowa Polikarpa) bada kognitywne uwarunkowania polskiego dialogu, umieszczając go w kontekście kilku powstałych w zbliżonym czasie utworów środkowoeuropejskich, które zawierają rozmowę ze Śmiercią (De duello mortis et vite, Ackermann aus Böhmen, Dyalogus vite et mortis, Leven und Dod, Lübecker Totentanz). Lektura tych tekstów umożliwia poznanie umiejętności warsztatowych ich autorów i ułatwia dostrzeżenie cech warsztatu autora polskiego, które pełniej odsłania analiza Rozmowy... prowadzona w odniesieniu do Polikarpa łacińskiego (zaktualizowana przez Dąbrówkę lista jego odpisów przewyższa o cztery wykaz Pirożyńskiej).
Paweł Stępień („Czyż nie uczynił Bóg głupstwem mądrości świata?” (1 Kor 1, 20). Mądrość mędrców i mądrość Boża w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią”) bada status postaci Polikarpa jako biblijnego mędrca, nad którym Śmierć nauczycielka odnosi triumf intelektualny, gdyż jej szkołą okazuje się sztuka dobrego umierania, rozwijana w traktatach od średniowiecza do czasów nowożytnych. Autor przedstawia kilka ważnych źródeł nauczania ars bene moriendi (Henryk Suzo, ksylograficzna Ars moriendi, Speculum artis bene moriendi, Jakub z Paradyża, Tomasz z Kempen, Juan de Jesús María), a także analogiczną moralizację płynącą z partii tańców śmierci, w których występują osoby uczone.
Viviana Nosilia w szkicu Polycarp in Muscovy śledzi możliwą drogę polskiego Polikarpa do państwa moskiewskiego (badając hipotezę pośrednictwa rusińsko-polskiego), po czym dokładnie analizuje strategię rosyjskiego mnicha z klasztoru wołokołamskiego, który tłumaczył utwór redukując mocno efekty retoryczne, aby dostosować go do potrzeb ściśle religijnego obiegu jako tekst przeznaczony do lektury. Studium ukazuje silne związki moskiewskiego Polikarpa z rusko-bizantyńską tradycją literatury wizyjnej, co może świadczyć, że to właśnie ten wizyjny wymiar polskiego źródła (na który wskazuje tytuł naszej książki) wzbudził zainteresowanie rosyjskiego mnicha. Wymiar wizyjny, dodajmy, który tak starannie został wykluczony w wersji czeskiej (jak dowiodła Jiroušková), przedstawiającej spotkanie człowieka ze Śmiercią nie in visione, lecz in natura.

W III części książki odchodzimy od materiałów średniowiecznych i badamy kilka przypadków szczegółowych – utworów (Gostomska, Gruntkowska, Rok) i gatunków (Marciniak-Sikora i Žuromskaitė), w których tematem jest pewna forma obcowania człowieka z obrazem śmierci. Autorzy tych rozdziałów zajmują się piśmiennictwem z wieków XVI-XVIII.
Anna Gostomska (Dziecko w obliczu spraw ostatecznych, czyli o „Rozmowie Panienki z Śmiercią” Kaspra Miaskowskiego) poszukuje odpowiedzi na komparatystyczne pytanie o zasadność porównywania siedemnastowiecznego wiersza z utworem średniowiecznym tylko na podstawie zbieżności tematu, dość częstego również w tańcach śmierci.
Dominika Gruntkowska („Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” a „Nędza z Biedą z Polski precz idą”. O oddziaływaniu dialogu średniowiecznego, praca studencka) porównuje kompozycję dwu utworów dramatycznych, w których pojawia się personifikacja śmierci, skupiając się na kilku aspektach: genezie i trybie odbioru dzieła oraz na znaczeniu motywów służących personifikowaniu postaci.
Anna Marciniak-Sikora („Codzienna w całym świecie praktyka, nieuchronny wyrok Boski, iż kto się rodzi, umierać musi...”. Kilka uwag o arengach w staropolskich testamentach szlachty krakowskiej i sandomierskiej) dokonuje przeglądu sposobów odnoszenia się do spodziewanej śmierci, jakie zostały utrwalone w obszernym korpusie testamentów.
Brigita Žuromskaitė (Postać śmierci w szesnasto- i siedemnastowiecznych kazaniach pogrzebowych i testamentach rodziny Sapiehów) na podstawie pokaźnego korpusu kazań pogrzebowych i testamentów wybitnej rodziny litewskiej omawia sposób przedstawiania i postrzegania śmierci. W kaznodziejstwie dominuje eschatologiczny wymiar śmierci, podczas gdy testamenty zawierają przykłady autentycznych konceptualizacji śmierci i osobistych refleksji nad kresem życia.
Bogdan Rok (Reformaci polscy czasów staropolskich wobec problemu przygotowania wiernych do śmierci) analizuje dwa poradniki dla duszpasterza opatrującego sakramentami umierających wiernych, napisane przez franciszkanów-reformatów (Józefa Dąbrowskiego i Rajmunda Tworkowskiego), w których ars bene moriendi nie stroni od wskazań praktycznych, wręcz paliatywnych; autorzy nakłaniają zarazem do rozważań nad sprawami ostatecznymi w ciągu całego życia, zaś w warstwie perswazyjnej wydają się łagodniejsi i uczą raczej kierować podopiecznych na ścieżkę medytacji niż wzbudzania emocji.

Książkę uzupełniają:
– zestawiona przez Pawła Stępnia bibliografia: Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Bibliografia 1886-2011 (obejmująca opublikowane przed rozpoczęciem prac nad niniejszym tomem teksty naukowe, a także wydania polskiego Polikarpa, jego dawne i współczesne nam przekłady)
oraz aneksy:
– transkrypcja Dialogu mistrza Polikarpa ze Śmiercią, sporządzona przez Romana Mazurkiewicza i Wacława Twardzika,
– wykaz rękopisów Dialogus magistri Polycarpi cum Morte przechowywanych w bibliotekach czeskich, zestawiony przez Lenkę Jirouškovą,
– opracowana przez nią transliteracja i transkrypcja wiersza Ach můj smutku, má žalosti.
    
                                                                                                                       (ze Wstępu)

                                                           Spis rzeczy

Wstęp
                                                                  I

Ks. MAREK STAROWIEYSKI Spór Ezdrasza z Bogiem w sprawie wyjścia duszy z ciała

EWA SIATKOWSKA Kilka kwestii spornych w badaniach nad De morte prologus

LENKA JIROUŠKOVÁ Rozmlúvanie Smrti s člověkem a člověka se Smrtí: Komparativní úvahy nad staročeským, latinským a staropolským zpracováním

MARIJA-ANA DÜRRIGL Some Features of the Croatian Text Slovo Meštra Polikarpa

MIROSŁAW LENART „L’anima mia che con la morte parla”. Długie trwanie rozmów człowieka ze Śmiercią w literaturze włoskiej

                                                                II

TOMASZ WOJCZAK Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią a średniowieczna kultura ludowa. Symbolika utworu i jej percepcja

JACEK KOWZAN „Miła Śmierci, gdzieś się wzięła”? Konteksty eschatologiczne Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią

WITOLD WOJTOWICZ „Nie lękaj się mię tym razem”. Ciekawe spotkanie mistrza Polikarpa

ANDRZEJ DĄBRÓWKA Rozmowa Polikarpa

PAWEŁ STĘPIEŃ „Czyż nie uczynił Bóg głupstwem mądrości świata?” (1 Kor 1, 20). Mądrość mędrców i mądrość Boża w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią

VIVIANA NOSILIA Polycarp in Muscovy

                                                                 III

ANNA GOSTOMSKA Dziecko w obliczu spraw ostatecznych, czyli o Rozmowie Panienki z Śmiercią Kaspra Miaskowskiego

DOMINIKA GRUNTKOWSKA Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią a Nędza z Biedą z Polski precz idą. O oddziaływaniu dialogu średniowiecznego

ANNA MARCINIAK-SIKORA „Codzienna w całym świecie praktyka, nieuchronny wyrok Boski, iż kto się rodzi, umierać musi...”. Kilka uwag o arengach w staropolskich testamentach szlachty krakowskiej i sandomierskiej

BRIGITA ŽUROMSKAITĖ Postać Śmierci w szesnasto i siedemnastowiecznych kazaniach pogrzebowych i testamentach rodziny Sapiehów

BOGDAN ROK Reformaci polscy czasów staropolskich wobec problemu przygotowania wiernych do śmierci

                                                                 *
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Bibliografia 1886-2011. Opracował PAWEŁ STĘPIEŃ

ANEKS 1. Gospodzinie wszechmogący... [Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią]. Opracowali ROMAN MAZURKIEWICZ i WACŁAW TWARDZIK

ANEKS 2. Colloquium inter Mortem et magistrum Polycarpum. Seznam dosud známých bohemikálních rukopisů. Zpracovala LENKA JIROUŠKOVÁ

ANEKS 3. Ach můj smutku, má žalosti. Text písně dle Kancionálu Jana Rozenpluta vytištěného roku 1601v Olomouci. Zpracovala LENKA JIROUŠKOVÁ

Summary

Authors of this book

Indeks nazwisk

Indeks utworów