Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Tablica Cebesa (Pinax, Tabula Cebetis) – późnoantyczny dialog, którego legendarnym autorem miał być uczeń Sokratesa, a zarazem bohater dialogu Platona, Kebes – należała w wiekach dawnych do najbardziej poczytnych pism. Popularność i stałą obecność w kanonie lektur szkolnych aż do wieku XIX Pínax zawdzięczał również prostej grece, w której został zapisany. W czasach renesansowych Tabula Cebetis rozpowszechniono nie tylko dzięki licznym wydaniom i tłumaczeniom na języki wernakularne, ale także dzięki olbrzymiej liczbie ilustracji do dialogu. Ich autorzy, artyści XVI i XVII wieku, wierzyli, że właściwie stanowią one rekonstrukcje starożytnego dzieła sztuki, ponieważ Pínax genologicznie można zakwalifikować jako ekfrazę. Na wartość tekstu wpływał bowiem fakt, że miał stanowić literacką reprezentację zaginionego obrazu. Synkretyczny charakter czynił ponadto możliwym zaliczenie utworu do kanonu, mimo zmieniających się przez wieki prądów i tendencji intelektualnych.
    Tablica Cebesa z pewnością nie należy do tópoi współczesnej humanistyki, chociaż jej status w wiekach dawnych wskazywałby na to, że powinno być inaczej. Specyficzne właściwości tekstu, zwłaszcza prosta składnia i dobór słownictwa, sprawiły, że utwór szybko pojawił się w szkołach elementarnych, gdzie obok mów Izokratesa figurował jako podręcznik do nauki języka greckiego, a przy okazji dobrego wychowania. Szeroki zakres oddziaływania – na kręgi intelektualne, religijne, dworskie, edukacyjne, a nawet polityczne – w pełni legitymizują określenie Tablicy Cebesa mianem miejsca wspólnego kultury nowożytnej.
     Moim celem jest udowodnienie, że Tablica Cebesa zajmowała poczesne miejsce w zbiorze najważniejszych tópoi kultury dawnej Polski. A także, że choć Cebes jak dotąd rzadko pojawiał się w polskich opracowaniach naukowych zajmujących się kulturą dawną, jego obecność w literaturze czy sztuce doby renesansu nie jest wyjątkiem, jest raczej – wyjątkowa.
      Z moich badań wynika, że w dobie renesansu motyw Tabula Cebetis był nie tylko popularny i powszechnie znany, ale również ważny i ceniony, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że użyto go do dekoracji jednej z sal reprezentacyjnych na Wawelu. Warto zauważyć, że dla twórców epoki dawnej szczególnie istotna była dydaktyczno-perswazyjna formuła Pinax, a co za tym idzie – edukacyjna przydatność utworu. Na rolę Tablicy Cebesa nie składa się przecież wyłącznie katalog motywów i figur wykorzystywanych przez twórców epoki renesansu i baroku, ale także sam model wewnątrztekstowej komunikacji retorycznej czy zaprogramowana funkcja adresata. Oddziaływania Tabula Cebetis można się doszukiwać również w tekstach pozornie niezwiązanych tematycznie z dialogiem pseudo-Cebesa, a reprezentujących – dajmy na to – podobny schemat wypowiedzi literacko-filozoficznej, w której dużą rolę gra ilustracja. W tym sensie do motywu Tabula Cebetis świadomie nawiązuje Giambattista Vico w Nauce nowej. Mnemotechniczne właściwości starożytnego tekstu stanowią dla włoskiego pisarza niedościgniony ideał. Chce on bowiem – „tak jak Tebańczyk Cebes” – za pomocą retoryki sterować czytelnikiem, manipulować jego uwagą i pamięcią. Tabula Cebetis była uważana w tym sensie za probierz skuteczności pisarskiej, stabilny i ponadczasowy wzorzec literacko-retorycznych kompetencji. Pínax to dla wieków dawnych fundament edukacji humanistycznej i autorytet pisarski. O historyczno-kulturowej doniosłości zapomnianej alegorii życia ludzkiego mogą ponadto świadczyć jej tłumaczenia czy dotyczące jej druki ulotne, rysunki, drzeworyty i miedzioryty, które w Polsce wklejali do atlasów, zakupywali do bibliofilskich zbiorów, dedykowali sobie nawzajem przedstawiciele różnych profesji, stanów i wyznań.
     [...] Clive Staples Lewis w swojej powszechnie uznanej publikacji The Discarded Image: An Introduction to Medieval and Renaissance Literature z zachwytem opowiada o pewnym rekonstruowanym przez siebie „Modelu”, wedle którego średniowieczny myśliciel rozumiał wszechświat, była to: „synteza, cała organizacja teologii, nauki i historii w jeden złożony, harmonijny umysłowy model wszechświata [ang. Model of the Universe]”. Ten „obraz świata”, załamujący się pod wpływem nowych odkryć astronomiczno-geograficznych i odrzucony ostatecznie w wieku XVI, przez wiele lat uchodził za synonim ignorancji, fałszu i ciemnoty. A w konsekwencji media aetas uznawano za czasy mroku i zacofania. The Discarded Image – udana próba restytucji i dowartościowania systemu idei wieków średnich – kończy się przypomnieniem, że również współczesny model rozumienia wszechświata jest historyczny. Lewis twierdzi zatem, że nie warto rozsądzać o prawdziwości takich systemów (fałszywy obraz świata według wieków dawnych – prawdziwy model myślenia o rzeczywistości dziś), warto się raczej nad nimi pochylić i je podziwiać.
      Swoją książkę tytułuję więc za Lewisem – Odrzucony topos. W grze nawiązań nie chodzi o rekonstrukcję dawnego, uznanego za fałszywy obrazu świata i jego dowartościowanie. W swojej pracy odsyłam raczej do metody Lewisa, który bacznie przygląda się marginalizowanym i deprecjonowanym artefaktom kultury. Tabula Cebetis stanowi w tym sensie taki właśnie banalizowany i znacząco pomijany przez współczesny dyskurs naukowy topos. Do ogólnego obrazu kultur epok dawnych należy niewątpliwie motyw Herkulesa na rozstajnych drogach. Tymczasem Pínax z tego obrazu usunięto. Odrzucony topos jednak powraca i nie daje o sobie zapomnieć, kiedy – dajmy na to – otwieramy Novum Testamentum Erazma czy przechadzamy się po Zamku Królewskim w Krakowie.
    Niniejsza książka jest skrupulatnym zbiorem śladów obecności Cebesa w polskiej kulturze dawnej. I choć okruchów rozbitego zwierciadła nie sposób ułożyć z powrotem w gładką taflę, warto podjąć próbę rekonstrukcji takiego „odrzuconego obrazu”.
     W kolejnych rozdziałach badam zakres recepcji starożytnego dialogu, który w czasach nowożytnych funkcjonował już jako samodzielny motyw kulturowy. Pínax w XVI wieku to nie wyłącznie dialog, a przede wszystkim niezwykle popularna alegoria życia ludzkiego. Interesują mnie zatem zarówno literackie inspiracje Tablicą Cebesa – dziełem o wyjątkowym nacechowaniu retorycznym – jak i malarskie adaptacje dialogu, zasadniczo autonomiczne wobec tekstu pisanego. Obszarem mojego zainteresowania jest polski krąg kulturowy, który dotychczasowe badania naukowe nad Cebesem pomijały.
    Ze względu na monograficzny charakter pracy zdecydowałam się na kompozycję, która z jednej strony umożliwi czytelnikowi zapoznanie się z różnorodnymi informacjami bibliograficznymi na temat starożytnego dialogu, jak również jego losów w dobie nowożytnej, w tym na ziemiach polskich, z drugiej strony choćby fragmentarycznie zaznajomi odbiorcę z recepcją tego motywu w literaturze i sztuce – dwa rozdziały poświęciłam w całości analizie konkretnych dzieł: literackiego i malarskiego. Ponieważ brak jakichkolwiek opracowań, krótszych czy dłuższych, dotyczących Tablicy Cebesa w języku polskim i w kulturze polskiej, taka decyzja jest uzasadniona. Czytający otrzymuje zarówno informacje potrzebne do zrozumienia ważnego tekstu kultury, jakim niewątpliwie był Pínax, jak również śledzi dzieje i charakter jego recepcji na przykładzie dawnych dzieł kultury polskiej: cyklu poetyckiego Mikołaja Kochanowskiego i malowidła na Wawelu.
      W rozdziale pierwszym przedstawiam skrótową monografię motywu Tabula Cebetis w kulturze europejskiej. Celem jest zgromadzenie podstawowych danych faktograficznych o późnoantycznym dialogu Tabula Cebetis, jak również jego recepcji w kulturze epok dawnych, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu polskiego. W grę wchodzą zatem zarówno antyczne źródła Pínax i związana z nimi kwestia autorstwa, czasu powstania, gatunku literackiego oraz treści, jak również nowożytne adaptacje dzieła pseudo-Cebesa: renesansowe wydania i tłumaczenia na łacinę oraz języki wernakularne, humanistyczne i chrześcijańskie interpretacje, chrześcijańskie transformacje (Cebes Socraticus versus Cebes Christianus) oraz ikonografia.
     W rozdziale drugim rozpatruję poetycki cykl Mikołaja Kochanowskiego Rotuły do synów swych w kontekście chrześcijańskich transformacji motywu. Utwór porównuję ze starożytnym Pínax pod kątem obecności podobnych motywów i figur alegorycznych, koncepcji cnoty jako mądrości, wewnątrztekstowej komunikacji retorycznej oraz perswazyjnego charakteru. Tabula Cebetis obecna jest w utworze Mikołaja z Sycyny pośrednio jako literackie źródło cyklu miedziorytów projektu Jana van der Straeta, wykorzystanego w postaci ilustracji do wierszy Pod obrazy konterfetu żywota ludzkiego. W moich badaniach skupiam się jednak głównie na tym, na ile kompleks wyobrażeń i sensów związanych z tradycją Tablicy Cebesa mieści się w poetyckiej kompozycji Kochanowskiego. Pod uwagę biorę przede wszystkim renesansowe interpretacje dialogu pseudo-Cebesa, które dochodzą do głosu w cyklu rycin Stradanusa, czyli pitagorejsko-platońską oraz chrześcijańską.
     W ostatnim rozdziale analizuję najważniejszą realizację malarską motywu Tabula Cebetis na ziemiach polskich w wiekach dawnych, czyli wawelski fryz podstropowy w reprezentacyjnej sali Pod Głowami. W kontekście dominujących w dobie renesansu neoplatońsko-chrześcijańskich interpretacji motywu stawiam dwie hipotezy: pierwsza sytuuje fryz podstropowy w nurcie myśli neoplatońskiej, natomiast druga odwołuje się do chrześcijańskiej ikonografii hagiologicznej, w tym szczególnie do legendy o św. Dorocie z Cezarei. Obok przeglądu stanowisk badawczych w kwestii autorstwa, czasu powstania i możliwych wzorów dla fryzu, zajmuję się także analizą ikonograficzną Obrazu życia ludzkiego i wskazuję inne realizacje Tablicy Cebesa w kulturze polskiej XVI wieku.
                                                                                                                      (ze Wstępu)